Thể loại Tống Từ

Cán Khê Sa - "Thùy chiết đào chi sáp ngọc bình"

谁折桃枝插玉瓶
可教蜂蝶作爭聲
蕭條紅臉孰知情.

零落泥塵香似故
丹心壹點鏡臺明
年年此日約催生。

Phiên âm:

Thuỳ chiết đào chi sáp ngọc bình;
Khả giao phong điệp tác tranh thanh,
Tiêu điều hồng kiểm thục tri tình.

Linh lạc nê trần hương tự cố,
Đan tâm nhất điểm kính đài minh
Niên niên thử nhật ước Thôi sinh!

Dịch nguyên điệu:

Bình ngọc đào tơ ai cắm chơi,
Để cho ong bướm rộn đua lời,
Má hồng ai biết phải tơi bời.

Rơi rụng bụi trần hương vẫn ngát,
Lòng son trong sáng tựa gương soi,
Năm năm ngày ấy hẹn chàng Thôi.(*)

Người dịch : - Châu Hải Đường

(*) chàng Thôi: tức Thôi Hộ đời Đường, ý nhắc đến điển tích "Nhân diện bất tri hà xứ khứ; Đào hoa y cựu tiếu đông phong"

Ức Tần Nga - (Tống) Trình Cai

青门深。
海棠开尽春阴阴。
春阴阴。
万重云水，
一寸归心。
玉楼深锁烟消沈。
知他何日同登临。
同登临。
待收红泪，
细说如今。

Phiên âm

Thanh môn thâm,
Hải đường khai tận xuân âm âm.
Xuân âm âm.
Vạn trùng vân thuỷ,
Nhất thốn quy tâm.
Ngọc lâu thâm toả yên tiêu trầm,
Tri tha hà nhật đồng đăng lâm.
Đồng đăng lâm.
Đãi thu hồng lệ,
Tế thuyết như câm.

Dịch :

Cửa xanh rêu,
Hải đường hoa hết xuân tiêu điều.
Xuân tiêu điều.
Muôn trùng mây nước,
Một tấm lòng đau.
Khói chìm lầu ngọc chặt then sầu
Khi nào mới lại được bên nhau.
Được bên nhau.
Lệ hồng lau hết,
Trò chuyện tâm đầu.

Người dịch : - Châu Hải Đường

Trình Cai tự Chính Bá, người My Sơn (nay thuộc Tứ Xuyên). Không rõ năm sinh năm mất. Năm Thuần Hy thứ 13 (1186) Tống Hiếu Tống từng đến chơi Lâm An, đến đời Quang Tông còn chưa làm quan. Đến năm Thiệu Hi thứ 3 (1192), Dương Vạn Lý có tiến cử ông tham dự khoa thi hiền lương phương chính. Ông có cuốn “Thư Châu Từ” hơn 150 bài.

长相思 - 詠 柳

柳 枝 青,
柳 叶 轻,
堤 上 垂 帘 变 鸟 声,
那 知 远 客 情.

酒 杯 倾,
别 恨 盈,
飞 絮 癫 狂 舞 不 停,
重 逢 梦 未 成.

Trường Tương Tư - Vịnh liễu

Liễu chi thanh,
Liễu diệp khinh,
Đê thượng thuỳ liêm biến điểu thanh,
Na tri viễn khách tình.

Tửu bôi khuynh,
Biệt hận doanh,
Phi nhứ điên cuồng vũ bất đình,
Trùng phùng mộng vị thành.

(Dịch nghĩa:

Cành liễu xanh,
Lá liễu nhẹ,
Buông rèm trên đê với tiếng chim ẩn hiện
Nào có biết tâm tình người viễn khách.

Chén rượu nghiêng,
Hận biệt ly vẫn đầy,
Hoa liễu vẫn bay như múa điên cuồng không ngớt
Giấc mộng trùng phùng vẫn chưa thành.)

- Châu Hải Đường

一剪梅 - 李清照

紅藕香殘玉簟秋，
輕解羅裳，
獨上蘭舟。
雲中誰寄錦書來？
雁字回時，
月滿西樓。

花自飄零水自流，
一種相思，
兩處閑愁。
此情無計可消除，
才下眉頭，
又上心頭

Nhất tiễn mai - Lý Thanh Chiếu

Hồng ngẫu hương tàn ngọc điệm thu,
Khinh giải la thường,
Độc thướng lan chu.
Vân trung thuỳ ký cẩm thư lai?
Nhạn tự hồi thì,
Nguyệt mãn tây lâu.

Hoa tự phiêu linh thuỷ tự lưu,
Nhất chủng tương tư,
Lưỡng xứ nhàn sầu.
Thử tình vô kế khả tiêu trừ,
Tài há my đầu,
Hựu thướng tâm đầu.

Nhất tiễn mai (Người dịch: Nguyễn Chí Viễn)

Sen đỏ hương tàn ngọc điện thu
Nhẹ cởi xiêm la
Bước xuống lan châu
Trong mây ai gửi lá thư qua
Lúc nhạn bay về
Nguyệt rọi tây lâu

Hoa rụng tơi bời nước chảy mau
Một mối tương tư
Hai chốn ưu sầu
Cảnh tình không chỗ để tiêu trừ
Vừa nhíu mày chau
Lại quặn lòng đau

- // -

Sơ lược về Từ

- Từ được phát triển thành một thể loại độc lập ở Trung Hoa cuối đời Đường (618-907) và thời Ngũ Đại (907-960). Một bài từ gồm các câu dài ngắn khác nhau (trường đoản cú), ngắn có thể chỉ 1 chữ, dài có thể 9, 11 chữ. Số câu trong bài từ cũng không nhất định. Tuỳ theo ngắn dài, bài từ chia làm ba loại: tiểu lệnh (trên dưới 20 chữ), trung từ (khoảng 30-50 chữ) và mạn từ (60-150 chữ, có bài 240 chữ). Về vần, có thể là vần bằng, trắc, hoặc bằng trắc xen kẽ (một bài từ tiếng Việt quen thuộc là bài Tống biệt của Tản Đà, được sáng tác theo điệu Hoa phong lục).

Từ thường viết cho một điệu nhạc nào đó, nên lời có thể hát lên được, số câu chữ, tiết tấu nhịp điệu của lời đều do khuôn khổ của điệu nhạc quy định. Thoạt đầu, từ được những người dân bình thường hát lên trong những dịp hội hè, sau đó chúng phổ biến nhờ những ca kỹ, và vào đời Đường, các thi nhân mới lưu ý tới thể loại này, và từ dần dần tách khỏi các điệu nhạc, tới đời Tống là thời cực của từ (người ta thường nói: Hán phú, Đường thi, Tống từ, Nguyên khúc).

Đời Tống, những người làm từ (từ nhân) nổi tiếng như Âu Dương Tu, Tô Đông Pha, Tần Quán, Chu Bang Ngạn, Lý Thanh Chiếu, Lục Du, Tân Khí Tật,... mở rộng từ cả về nội dung và hình thức. Với thế hệ đầu tiên, nội dung các bài từ, do cảm hứng bắt nguồn từ những từ khúc hát bởi các ca kỹ nên cũng không ngoài những nỗi sầu tình, những thương hoa, những tiếc xuân, những cuộc rượu, những cơn say, phóng đãng và lả lơi xiêm áo,..., những bài từ "sực nức mùi phấn hương ca kỹ".

Khi nội dung của từ đã được mở rộng, hình thức của nó cũng được mở rộng theo, khuôn khổ và điệu nhạc quy định cũng bị phá vỡ. Người đi rất xa, rất táo bạo trong việc phá cách này là Tô Đông Pha, đến độ ông bị các từ nhân trung thành với khuôn khổ của nhạc điệu chê cười là "không hiểu âm luật". Xin mở một dấu ngoặc: thực ra Tô Đông Pha rất tinh thông âm luật, từ của ông vẫn hát lên được và rất giàu nhạc tính. Ông là một thiên tài đa dạng, "cây đại thụ của các bộ môn thi từ thư hoạ", ông giữ một vai trò trọng yếu trong quá trình phát triển của từ, chính ông là người mở đường cho thời Nam Tống. Ông có hùng tâm sửa đổi phong khí uỷ mị của phái Hoa Gian chỉ ca tụng những cảnh trăng hoa (hãy nhớ lại giọng kiêu hùng ngang tàng trong bài Niệm nô kiều, bài từ "để cho tráng sĩ ở Quan Tây gảy đàn tỳ bà bằng đồng, gõ phách bằng sắt mà hát câu Đại giang đông khứ thì mới hợp"). Nhưng từ của Tô Đông Pha cũng không thiếu giọng điệu du dương, ví như bài Thuỷ điệu ca đầu.

Thoát khỏi khuôn khổ quy định của nhạc điệu, lại không bị hạn chế về số câu chữ như thi luật, ta thấy ngay là vần điệu từ phong phú hơn nhiều so với điệu của thi. Có những bài từ đơn giản giống hệt như thơ tứ tuyệt bốn câu ba vần: Lãng đào sa của Lưu Vũ Tích, có bài áp vận như một lối thơ cổ phong hai câu vần trắc hai câu vần bằng gián cách nhau: Điều tiếu lệnh của Vi Ứng Vật, có bài tám câu đều áp vận: Trường tương tư của Bạch Cư Dị. Ngoài ra mỗi thể tài một cách áp vận khác nhau, không thể kể xiết. Hình thức phóng túng của từ sau khi được cởi trói khỏi khuôn khổ của nhạc điệu khiến ta hiểu vì sao từ được các nhà thơ đời Tống ưa chuộng, vì sao thơ Tống không được phát triển và bị phê bình là "khô khan, vụ hình thức".

Đọc thơ và từ của các tác giả đời Tống, người ta ghi nhận hiện tượng đề tài nghiêm túc thì khi diễn đạt bằng thơ, tác giả cũng kèm theo phong cách ngôn ngữ nghiêm túc tương xứng, sự phong khoáng được dành cho từ. Trích mấy câu trong bài Mãn đình phương:

Tiêu hồn đương thử tế
Hương mang du giải
La đái khinh phân
Mạn doanh đắc thanh lâu bạc hãnh danh tồn

(Gặp lúc tiêu hồn
Nhẹ chia giải lụa
Ngầm cởi túi thơm
Chỉ hơn được lầu xanh bạc hãnh danh còn -Nguyễn Hiến Lê dịch )

- Tới đây, để tránh sự ngộ nhận, cần ghi nhận điểm này: hình thức của từ, dù được giải phóng khỏi khuôn khổ trói buộc của nhạc điệu, thì nó vẫn có những gắn bó nhất định với nhạc điệu, chính nhạc điệu là nét cơ bản của từ để phân biệt nó với thi. Cũng chính nhạc điệu, trong một chừng mực nào đó, đã khiến từ, so với các thể loại văn học khác, đượm nhiều sắc thái dân ca hơn cả. Sở dĩ từ có liên hệ mật thiết với nhạc, vì từ bắt nguồn từ cái mà người Trung Hoa gọi là Yên nhạc, và Yên nhạc ra đời do sự tiếp thu âm nhạc của Tây Vực truyền vào Trung Hoa. Cuộc giao lưu giữa Trung Hoa với khu vực phía Tây (Tây Vực) được mở ra rất sớm, ngay từ đầu thời Chiến Quốc, chủ yếu thông qua một con đường được gọi là Con đường tơ lụa, cùng với sự trao đổi hàng hoá là sự trao đổi văn hoá phẩm.

Ở đây xin trích một vài sử liệu liên quan đến sự hình thành của từ Trung Hoa. Đại cương lịch sử văn hoá Trung Hoa (nhiều tác giả, gs. Lương Duy Thứ chủ biên, nxb Văn hóa thông tin, 1994), trang 429: "Tấn thư - Nhạc chí có ghi: "Lý Diên Niên từ khúc nhạc Hồ sáng tạo thành 12 giai điệu mới, được gọi cái tên mới là vũ nhạc". Trong mười bộ nhạc của triều vua Đường thì có tám bản là của các nước Tây Vực. Âm nhạc phương Tây được nhân dân Trung Hoa ưa thích. Bài Lương châu hành của Vương Kiến đã phản ánh rõ tình hình người dân Lạc Dương đều có học nhạc Tây. Thời Đường, trên nền tảng tiếp thu nhạc khúc phương Tây đã tạo ra khúc Nghê thường vũ y nổi tiếng". Trang 185: "Thời đại nhà Đường dân gian hấp thu và lưu truyền âm nhạc rợ Hồ ở Tây Vực mà hình thành Yên nhạc, đến thời Ngũ Đại có từ là sự phối hợp bắt nguồn từ Yên nhạc là thành".

Như vậy đủ thấy cuộc giao lưu văn hoá giữa Trung Hoa với Tây Vực (mà không chỉ dừng ở Tây Vực, thông qua Tây Vực, Trung Hoa có được những mối giao lưu với các nền văn hoá Hy Lạp, La Mã, Ai Cập, Ba Tư, Ấn Độ,...) đã đóng góp nhiều mặt vào quá trình hình thành và phát triển văn hoá Trung Hoa, mà một thành tựu nổi bật là văn hoá Thịnh Đường, và từ cũng là một trong những thành quả của cuộc giao lưu văn hoá đó.

- Khuyết Danh

滿江紅 - 岳飛

怒發衝冠，
憑欄處、
瀟瀟雨歇。
抬望眼、
仰天長嘯，
壯懷激烈。
三十功名塵與土，
八千里路雲和月。
莫等閑、白了少年頭，
空悲切。

靖康恥，
猶未雪。
臣子恨，
何時滅！
駕長車，
踏破賀蘭山缺。
壯志飢餐胡虜肉，
笑談渴飲匈奴血。
待從頭、收拾舊山河，
朝天闕。

Mãn giang hồng - Nhạc Phi - Nhạc Vũ Mục

Nộ phát xung quan,
Bằng lan xứ,
Tiêu tiêu vũ yết.
Đài vọng nhãn,
Ngưỡng thiên trường khiếu,
Tráng hoài khích liệt.
Tam thập công danh trần dữ thổ,
Bát thiên lý lộ vân hoà nguyệt.
Mạc đẳng nhàn, bạch liễu thiếu niên đầu,
Không bi thiết.

Tĩnh Khang sỉ,
Do vị tuyết.
Thần tử hận,
Hà thời diệt!
Giá trường xa,
Đạp phá Hạ Lan sơn khuyết.
Tráng chí cơ xan Hồ lỗ nhục,
Tiếu đàm khát ẩm Hung Nô huyết.
Đãi tòng đầu, thu thập cựu sơn hà,
Triều thiên khuyết.

Mãn giang hồng (Người dịch: Nam Trân)

Tóc dựng mái đầu,
Lan can đứng tựa,
Trận mưa vừa dứt.
Ngóng trời xa,
Uất hận kêu dài.
Hùng tâm khích liệt,
Ba mươi tuổi cát bụi công danh,
Tám ngàn dặm dầm sương dãi nguyệt.
Chớ lỏng lơi nữa kẻo bạc đầu,
Ích gì rên xiết.

Mối nhục Tĩnh Khang,
Chưa gội hết.
Hận thù này,
Bao giờ mới diệt.
Cưỡi cỗ binh xa,
Dẫm Hạ Lan nát bét.
Đói, vùng lên ăn thịt giặc Hồ,
Khát, cười chém Hung Nô uống huyết.
Rồi đây dành lại cả giang san,
Về chầu cửa khuyết.

- // -

漁歌奉和其一

Ngư ca phụng họa - kỳ 1 - Thân vương Tư Dã Trinh Chủ ( Nhật Bản )

白頭不覺何老人
明時不仕釣江濱
飯香稻
苞紫鱗
不欲榮華送吾真

Bạch đầu bất giác hà lão nhân
Minh thời bất sĩ điếu giang tân
Phạn hương đạo
Bao tử lân
Bất dục vinh hoa tống ngô chân

Ngư Ca ( Từ ) Phụng họa - người dịch Nguyễn Chí Viễn

Bạc đầu chẳng biết lạ lão ông
Bình thời ẩn tích tự câu sông
Cá nước sẵn
Gạo chợ đong
Chẳng thiết vinh hoa bận tới lòng

P/S : - Thân Vương là người hoàng tộc (cuối thế kỷ thứ 8, đầu thế kỷ thứ 9), đồng thời với Tha Nga Thiên Hoàng & đều là những từ nhân khai thuỷ ở Nhật Bản.

- unghoadaphu sưu tầm

漁歌奉和其二

Ngư ca phụng họa kỳ 2 - Thân vương Tư Dã Trinh Chủ ( Nhật Bản )

春水洋洋滄浪清
漁翁從此獨濯纓
何鄉里
何姓名
潭裡閒歌送太平

Xuân thuỷ dương dương thương lãng thanh
Ngư ông tòng thử độc trạc anh
Hà hương lý
Hà tính danh
Đàm lý nhàn ca tống thái bình

Ngư Ca ( Từ ) Phụng họa - người dịch Nguyễn Chí Viễn

Xuân thuỷ nao nao dòng nước quanh
Ngư ông giặt rửa ngắm trọc thanh
Quên hương lý
Quên tính danh
Mặt nước nhàn ca hưởng thái bình

- unghoadaphu sưu tầm

漁歌奉和其三

Ngư ca phụng họa kỳ 3 - Thân vương Tư Dã Trinh Chủ ( Nhật Bản )

水泛經年逢一清
舟中暗識聖人生
無思慮
任時明
不罷長歌入橈聲

Thuỷ phiếm kinh niên phùng nhất thanh
Chu trung ám thức thánh nhân sanh
Vô tư lự
Nhậm thời minh
Bất bãi trường ca nhập kiêu thanh

Ngư Ca ( Từ ) Phụng họa - người dịch Nguyễn Chí Viễn

Sông đục bao lâu gặp một thanh
Ở thuyền biết có thánh nhân sanh
Khỏi tư lự
Gặp thời bình
Tiếng mái chèo nhịp với ca thanh

- unghoadaphu sưu tầm

憶秦娥 - 賀鑄

曉曚曨
前溪百鳥啼匆匆
啼匆匆
凌波人去
拜月樓空
舊年今日東門東
新妝輝映桃花紅
桃花紅
吹開吹落
一任東風

Ức Tần Nga - Bắc Tống - Hạ Chú

Hiểu mông lung
Tiền khê bách điểu đề thông thông
Đề thông thông
Lăng ba nhân khứ
Bái nguyệt lâu không
Cựu niên kim nhật đông môn đông
Tân trang huy ánh đào hoa hồng
Đào hoa hồng
Xuy khai xuy lạc
Nhất nhậm đông phong

Ức Tần Nga (Người dịch: Nguyễn Chí Viễn)

Sáng mông lung
Trước khe chim chóc hót lung tung
Hót lung tung
Lăng ba người vắng
Bái nguyệt lầu không
Ngày rày năm trước đông môn đông
Tân trang rọi ánh đào hoa hồng
Đào hoa hồng
Thổi cho nở rụng
Mặc ý đông phong

- // -