Thể loại Tống Từ

Bạch Thầy ! Kính thưa các Sư huynh, Sư tỷ và các bạn Độc giả thân mến.

Tống Từ là một Thể loại văn chương gần giống với Thơ mới ở Việt Nam và Thơ bậc thang của Pháp. Thể loại Từ có nguồn gốc từ rất xa xưa ở Trung Quốc và đến cuối đời Đường thì đã phát triển khá mạnh, sang đến đời Tống thì đã được các Từ Nhân hoàn thiện về Âm Luật và Phát triển rực rỡ. Nói về Văn học TQ thì người ta thường nói ngay rằng có Hán phú, Đường thi, Tống từ, Nguyên khúc.

Tệ Sinh xin phép post một số bài Từ hoặc Tống Từ do các tác giả người Việt Nam & Trung Quốc ở đây kính mong mọi người nhiệt tình giúp đỡ & hưởng ứng cho.

Kính thư.

水調歌頭－中秋

明月幾時有，
把酒問青天。
不知天上宮闕，
今夕是何年。
我欲乘風歸去，
又恐瓊樓玉宇，
高處不勝寒。
起舞弄清影，
何似在人間。

轉朱閣，
低綺戶，
照無眠。
不應有恨，
何事長向別時圓。
人有悲歡離合，
月有陰晴圓缺，
此事古難全。
但願人長久，
千里共嬋娟。

Thuỷ điệu ca đầu - Trung thu ( Tống ) Tô Đông Pha

Minh nguyệt kỷ thời hữu ?
Bả tửu vấn thanh thiên.
Bất tri thiên thượng cung khuyết,
Kim tịch thị hà niên.
Ngã dục thừa phong quy khứ,
Hựu khủng quỳnh lâu ngọc vũ,
Cao xứ bất thắng hàn.
Khởi vũ lộng thanh ảnh,
Hà tự tại nhân gian.

Chuyển chu các,
Đê ỷ hộ,
Chiếu vô miên.
Bất ưng hữu hận,
Hà sự trường hướng biệt thời viên.
Nhân hữu bi, hoan, ly, hợp,
Nguyệt hữu âm, tình, viên, khuyết,
Thử sự cổ nan toàn.
Đán nguyện nhân trường cửu,
Thiên lý cộng thuyền quyên.

Thuỷ điệu ca đầu - Trung thu (Người dịch: Nguyễn Chí Viễn)

Trăng sáng bao giờ có?
Nâng chén hỏi trời cao
Chẳng hay trên đây cung khuyết
Đêm đó nhằm năm nao?
Rắp định cưỡi mây lên đến
Chỉ sợ lầu quỳnh điện ngọc
Cao ngất lạnh lùng sao?
Đứng múa vời thanh ảnh
Trần thế khác chi đâu.

Xoay gác đỏ
Luồn song lụa
Rọi tìm nhau
Chẳng nên cừu hận
Sao lại nhằm tỏ lúc xa nhau
Người có buồn, vui, ly, hợp
Trăng có tỏ, mờ, tròn, khuyết
Tự cổ vẹn toàn đâu
Chỉ nguyện người trường cửu
Ngàn dặm dưới trăng thâu.

- unghoadaphu sưu tầm & hiệu đính

Từ

Một thể thơ cách luật của Trung Quốc xuất hiện vào đời Đường, phát triển mạnh ở đời Tống, có số chữ trong bài cố định, câu dài câu ngắn và phối hợp chặt chẽ với âm nhạc.

Từ ở thời kỳ đầu và thơ chưa có ranh giới rõ ràng, đến cuối đời Đường mới thành một thể loại độc lập mang đầy đủ những đặc điểm trên. Từ khác thơ Nhạc phủ ở cách luật nghiêm ngặt, khác thơ Đường luật ở chỗ câu dài câu ngắn, khác thơ cổ phong tạp ngôn ở cách luật nghiêm ngặt và số chữ cố định. Đời Tống có khoảng 870 điệu từ với những biến thể của chúng. Tên điệu từ thoạt đầu có ý nghĩa và chính là đề tài của bài thơ như Dương liễu chi vịnh liễu, Lãng đào sa vịnh cát, Đạp ca từ tả múa..., song về sau chỉ còn là tên gọi đơn thuần. Mỗi điệu có một từ phổ, phải tìm những chữ điền vào cho phù hợp yêu cầu về mặt thanh âm của công thức từ phổ, bởi vậy làm từ gọi là "điền từ". Điệu từ ngắn nhất là Trúc chi từ (14 chữ), dài nhất là Oanh đề từ (240 chữ). Những điệu tương đối dài thường chia làm hai đoạn, công thức có thể khác nhau hoặc hoàn toàn giống nhau (như Trường tương tư)... Số chữ trong câu có thể dài trên mười chữ, cũng có thể chỉ có một chữ (câu đầu trong Thương Ngô dao). Luật bằng trắc rất chặt chẽ, nhìn chung, không có lệ bất luận như ở thơ Đường luật. Một bài từ thường dùng nhiều vần. Vần có thể trắc hoặc bằng. Chỉ dùng vần bằng như Phá trận tử, Thấm viên xuân, Ức Giang Nam, Giá cô thiên...; chỉ dùng vần trắc như Hậu đình hoa, Mãn giang hồng, Niệm nô kiều, Thanh thương oán... Một số có thể dùng cả hai, nhưng chủ yếu vẫn thuộc loại vần bằng hoặc vần trắc. Chủ yếu gieo vần bằng như Cán khê sa, Lãng đào sa..., chủ yếu gieo vần trắc như Ức Tần nga, Như mộng lệnh... Có điệu dùng vần bằng trắc xen kẽ. Trình tự gieo vần ở từ rất đa dạng (vần liền, vần gián cách, vần ôm...): aa bb cc dd (Chiêu Quân oán), abba (Tây giang nguyệt), ababbb (Sa song hận), aaa bb ccc (Điều tiếu lệnh)...

Số đông các nhà làm từ Trung Quốc từ Ôn Đình Quân, Vi Trang thuộc phái Trong hoa đời Đường - Ngũ Đại đến Chu Bang Ngạn, Lý Thanh Chiếu thuộc phái Cách luật, phái Uyển ước đời Bắc Tống đều quá chú trọng đến việc trau chuốt kỹ xảo, chỉ dùng từ thể hiện những vấn đề thuộc phạm vi sinh hoạt cá nhân, do đó về nội dung tư tưởng, giá trị hiện thực là rất hạn chế. Phái từ Hào phóng Bắc Tống, tiêu biểu là Tô Thức và những nhà thơ yêu nước Nam Tống, tiêu biểu là Tân Khí Tật đã mở rộng đề tài của từ, khiến cho từ tiếp xúc với đời sống xã hội rộng lớn, có khả năng biểu hiện tư tưởng tình cảm, cá tính của tác giả rõ rệt hơn.

Ở Việt Nam, một số nhà thơ cổ điển đã làm từ bằng chữ Hán, đầu thế kỷ XX mới có một vài người làm từ bằng chữ Quốc Ngữ. Bài từ sớm nhất hiện còn là bài Vương lang quy của Ngô Chân Lưu đời Đinh. Tuy nhiên, do quy luật phát triển của thể loại văn học trong lịch sử dân tộc Việt Nam, so với thơ Đường luật, từ ít được sử dụng hơn rất nhiều.

- Nguyễn Khắc Phi (từ điển văn học)

Vũ Lâm Linh - "Hàn thiền thê thiết" Tống - Liễu Vĩnh

寒蟬淒切，
對長亭晚，驟雨初歇。
都門帳飲無緒。
留戀處、蘭舟催發。
執手相看淚眼，
竟無語凝噎。
念去去千里煙波，
暮靄沉沉楚天闊。

多情自古傷離別，
更那堪、冷落清秋節！
今宵酒醒何處？
楊柳岸、曉風殘月。
此去經年，應是良辰好景虛設。
便縱有千種風情，
更與何人說？

Phiên âm:

Hàn thiền thê thiết,
Đối trường đình vãn, sậu vũ sơ yết.
Đô môn trướng ẩm vô tự.
Lưu luyến xứ, lan chu thôi phát.
Chấp thủ tương khan lệ nhãn,
cánh vô ngữ ngưng yết.
Niệm khứ khứ thiên lý yên ba,
mộ ái trầm trầm Sở thiên khoát.

Đa tình tự cổ thương ly biệt,
Cánh na kham, lãnh lạc thanh thu tiết!
Kim tiêu tửu tinh hà xứ?
Dương liễu ngạn, hiểu phong tàn nguyệt.
Thử khứ kinh niên,
Ưng thị lương thần hảo cảnh hư thiết.
Tiện túng hữu thiên chủng phong tình,
Cánh dữ hà nhân thuyết?

Dịch nguyên điệu:

Ve kêu thảm thiết;
Chiều trước trường đình, trận mưa vừa hết.
Ngoài thành rượu tiễn chẳng hoài;
Còn quyến luyến, thuyền đà giục riết.
Nắm tay nhìn mắt lệ rơi,
Nghẹn ngào, khôn nói xiết.
Bước chân đi ngàn dặm xa khơi,
Trời Sở rộng mây chiều mù mịt.

Đa tình tự cổ đau li biệt;
Sao chịu thấu tiết thu tàn gió rét!
Đêm nay tỉnh rượu nơi nào?
Bờ dương liễu, gió mai trăng khuyết.
Biền biệt năm dài,
Thôi cảnh đẹp ngày vui giờ chẳng thiết.
Dẫu có muôn ngàn kẻ chung tình;
Dễ ngỏ cùng ai biết?

Người dịch : - Châu Hải Đường

Nhất Tiễn Mai - "Hồng ngẫu hương tàn ngọc điếm thu" Tống - Lý Thanh Chiếu

紅藕香殘玉簟秋。
輕解羅裳，
獨上蘭舟。
云中誰寄錦書來？
雁字回時，
月滿西樓。
　　
花自飄零水自流。
一种相思，
兩處閒愁。
此情無計可消除，
才下眉頭，
卻上心頭。

Phiên âm:

Hồng ngẫu hương tàn ngọc điếm thu;
Khinh giải la thường;
Độc thướng lan chu.
Vân trung thùy ký cẩm thư lai?
Nhạn tự hồi thời;
Nguyệt mãn tây lâu.

Hoa tự phiêu linh thủy tự lưu;
Nhất chủng tương tư;
Lưỡng xứ nhàn sầu.
Thử tình vô kế khả tiêu trừ;
Tài hạ mi đầu;
Khước thượng tâm đầu.

Dịch theo điệu:

Chiếu lạnh hơi thu sen đỏ tàn;
Nhẹ cởi áo là;
Riêng xuống thuyền lan.
Bức gấm từng mây ai gửi sang?
Bữa nhạn bay về,
Gác nhỏ trăng tràn.

Hoa tự phiêu linh, nước tự xuôi.
Một giống tương tư;
Buồn tủi đôi nơi.
Cách chi tình ấy giúp nguôi ngoai?
Vừa khỏi mi này;
Đã nặng tim này.

Người dịch : - Châu Hải Đường

Lời tưạ của Chế Lan Viên viết trong quyển Tống Từ.

…Đầu tiên, chớ nên nghĩ rằng Tống từ bắt đầu từ Sở từ. Hai chữ Từ ấy rất khác nhau. Sở Từ, hay Từ của Khuất Nguyên, có từ 3 đến 4 trăm năm trước Công nguyên, nó còn có tên là Tao, và sau này phát triển thành Phú, một thứ thơ mở rộng để chứa đựng thực tế chứ đâu phải thứ khép lại trong tâm hồn mà tên gọi là Từ. Sở dĩ khi nói Tống Từ, người ta hay nghĩ đến Sở từ, chỉ vì cả hai đều từ dân ca mà ra, cả hai đều có câu dài ngắn so le để tiện cho thi tứ tung hoành. Và trong Văn Tâm Điêu Long của Lưu Hiệp, quyển sách nổi tiếng của các thế kỷ đã có một câu: “Sở Từ của Khuất Nguyên làm ảnh hưởng đến các nhà làm Từ muôn đời sau”. Câu đấy có thể thêm: “ảnh hưởng đến các nhà làm thơ, làm tiểu thuyết, viết kịch, làm hội hoạ muôn đời sau”. Cái gì mà các tác phẩm vĩ đại của Khuất Nguyên không ảnh hưởng đến được. Nhưng ảnh hưởng chủ yếu lên Từ, có lẽ vì nội dung của Từ là lãng mạn, là nội tâm mà Khuất Nguyên lại là con sông muôn trượng cuồn cuộn các chất ấy. Từ Tống chính là bắt nguồn từ đời Đường, hay sớm hơn nữa từ thời Lục Triều, hoặc sớm hơn nữa từ lúc nào có âm nhạc, và âm nhạc đòi lời ca của nó. Từ chỉ là lời các bài ca.

Nhưng tại sao phải chờ đến đời Đường (618-906), Từ mới định hình thành một thể loại, và phải đến Tống thì cái thể loại tôi đòi, đàn em ấy mới làm vua.

Đời Đường ở Trung Quốc mới hình thành những đô thị lớn và một công chúng thưởng thức âm nhạc văn thơ, những kỹ nữ, những đội nhạc công sống bằng nghề đàn hát. Đội của nhà vua gọi là Lê Viên tử đệ, gồm có 300 người, và chính vua Đường cũng là tác giả hàng trăm bài hát cho con em vườn Lê ấy. Đầu thì họ hát các bài lấy từ dân ca ra, hay các bài tuyệt cú của thi nhân, sau thì để cho lời hát ăn khớp với tiết tấu của nhạc, họ làm cho các câu dài ngắn so le xen kẽ nhau và sáng tác bài mới. Sự phát hiện ra những bài hát ở Đôn Hoàng chứng minh rằng ở thế kỷ thứ 7, trước cả những bài hát của các tác giả văn nhân như Bạch Cư Dị, Lưu Vũ Tích, Từ đã có. Những bài ấy khá hoàn chỉnh về hình thức, có bài ngắn (lệnh Từ), bài vừa (trung Từ), dài hơn gọi là mạn Từ. Đã có những tên chỉ từng mô hình như Vọng Giang Nam, Đảo luyện tử, Phượng quy vãn.

Đến đời Đường, các lời bài hát đi kèm âm nhạc làm tôi đòi, em út của nó, dần dần vừa thích ứng với ca hát, lại vừa có một đời sống văn học độc lập của mình. Thơ đời Đường cực thịnh. So với thơ ấy, Từ lại chịu dở sao? Thua kém sao? Huống nữa, người làm Từ cũng là người làm thơ đấy thôi?

Mọi người đều khâm phục bài từ ngắn của nhà thơ Đới Thúc Luân:

- Cỏ biên tái, cỏ biên tái, cỏ biên tái khiến người lính già.

Người xưa đánh giá rất cao hai bài từ ngờ là của Lý Bạch, nhất là những câu:

Thềm sương đành đứng nấp
Chim hôm về tổ gấp
Đâu biết nẻo quy trình
Trường đình lại đoản đình...trong bài Bồ Tát man, và những câu:

Gió nắng xiên xiên
Lâu đài nhà Hán...trong điệu Ức Tần nga. Hoàng Thăng đời Tống trong tập “Đường Tống chư hiền tuyệt diệu từ” đã viết hai bài Bồ Tát man, Ức Tần nga này là Tổ của Từ, khúc trăm đời sau.

Nếu cuộc sống thịnh vượng đời Đường làm cho Từ phát triển, định hình, thì trong thơ Ngũ đại (907-974) tiếp theo đó, cuộc sống giữa chinh chiến liên miên đã đẩy Từ đi vào bề sâu, khai thác nội tâm. Lý Dực, ông vua cuối cùng của nước Nam Đường, còn có tên gọi là Lý Hậu chủ, là một ông vua trong cảnh ăn chơi, phút chốc đã hóa tên tù “sớm chiều rửa mặt bằng nước mắt”

Xuân hoa thu nguyệt bao giờ hết
Việc trước nhiều hay ít
Lầu nhỏ đêm qua lại gió đông
Nước cũ không đành quay lại chốn trăng trong

(Xuân hoa thu nguyệt hà thời liễu
Vãng sự tri đa thiểu
Tiểu lâu tạc dạ hựu đông phong
Cố quốc bất kham hồi thủ minh nguyệt trung)

hoặc:

Vạt là không ấm suốt canh tàn
Trong mộng nào hay mình ở trọ

Với những câu những bài từ động đến số phận của con người, đến những bi kịch của xã hội như vậy, Lý Hậu chủ đã đưa Từ ra khỏi số phận “dư ba” của thơ, cái thừa của thơ (thi dư), “cái đạo nhỏ” (tiểu đạo).

- UHDP sưu tầm

長相思其一

（寄清人黃定甫）
水盈盈
思盈盈
人在仙樓遙寄情
惟聞龍笛聲
秋雲清
秋雲清
對此江天夜月明
為君睡不成

Trường tương tư kỳ 1

(Ký Thanh nhân Hoàng Định Phủ)

Thuỷ doanh doanh
Tư doanh doanh
Nhân tại tiên lâu dao ký tình
Duy văn long địch thanh
Thu vân thanh
Thu vân thanh
Đối thử giang thiên dạ nguyệt minh
Vi quân thuỵ bất thành

(Gửi Hoàng Định Phủ người Mãn Thanh)

Trường tương tư - Cát Thôn Vu Trai - Nhật Bản

Nước mênh mang
Nhớ mênh mang
Người ở lầu son xin gửi tình
Chỉ nghe tiếng sáo thanh
Mây thu lành
Mây thu lành
Trước cảnh non sông với trăng xanh
Vì ai ngủ chẳng thành

- 17/04/2009 unghoadaphu phỏng dịch

步步蟾－秋詞

Bộ bộ thiềm - Thu từ - Bài hát mùa thu

水面浮藍山削玉，
金風剪剪敲寒竹。
蘆花萬里白依依，
樹色霜凝紅染錄。

瑩徹蟾宮娥獨宿，
瑤階獨步秋懷促。
不如徑來籬下菊花香，
閒坐撫瓠彈一曲。

Phiên âm :

Thuỷ diện phù lam sơn tước ngọc,
Kim phong tiễn tiễn xao hàn trúc.
Lư hoa vạn lý bạch y y,
Thụ sắc sương ngưng hồng nhiễm lục.

Oánh triệt thiềm cung nga độc túc,
Dao giai độc bộ thu hoài xúc.
Bất như kính lai ly hạ cúc hoa hương,
Nhàn toạ phủ hồ đàn nhất khúc.

Dịch nghĩa :

Nước nổi màu lam non tựa ngọc,
Heo may vi vút lay nhành trúc.
Hoa lau vạn dặm trắng phau phau,
Lá thắm đọng sương thay sắc lục.

Cung Quảng Hằng Nga đành cô độc,
Thơ thẩn nghĩ thu chẳng mấy lúc.
Chi bằng dưới hương hoa cúc giậu trên đường,
Ngồi rỗi vỗ bầu đàn một khúc.

- Nam Long - Nguyễn Quang Duy dịch

卜算子

我住长江头,
君住长江尾.
日日思君不见君,
共饮长江水.
此水几时休,
此恨何时已.
只愿君心似我心,
定不负相思意.

Bốc Toán Tử

Ngã trú Trường Giang đầu,
Quân trú Trường Giang vĩ.
Nhật nhật tư quân bất kiến quân,
Cộng ẩm Trường Giang thủy.
Thử thủy kỷ thời hưu?
Thử hận hà thời dĩ?
Chỉ nguyện quân tâm tự ngã tâm,
Định bất phụ tương tư ý.

Dịch Nghĩa:

Bài Từ Theo Điệu "Bốc Toán Tử"

Em ở đầu Trường Giang, (1)
Chàng ở cuối Trường Giang.
Ngày ngày nhớ chàng chẳng thấy chàng
Cùng uống nước Trường Giang.

Dòng sông này bao giờ ngừng trôi?
Nỗi hận này bao giờ mới hết?
Chỉ mong lòng chàng như lòng em,
Nhất định không phụ nỗi niềm nhớ nhau.

Dịch Thơ:

Em ở đầu Trường Giang,
Chàng ở cuối Trường Giang.
Ngày ngày nhớ chàng chẳng thấy chàng,
Cùng uống nước Trường Giang.

Sông bao giờ ngừng trôi?
Hận bao giờ mới nguôi?
Chỉ mong lòng chàng như lòng thiếp,
Nhớ nhau chung thủy trọn đời.

Chú thích:
(1) Trường Giang: Tên con sông lớn ở Nam Trung Quốc. Nhưng từ "Trường Giang" ở đây có tính chất phiếm chỉ sông dài nói chung. Từ của bài này có mô phỏng bài nhạc phủ dân gian:
"Quân tại Tương Giang đầu
Thiếp tại Tương Giang vĩ
Tương tư bất tương kiến
Đồng ẩm Tương Giang thủy".

Nguyên tác: Lý Chi Nghi

Ức Tần Nga

夜深深
有愁多病夢愔愔
夢愔愔
夢中春到
色海棠森
煙雲相柳連春心
娟夢忽醒恨沉沉
恨沉沉
思君永夜
不見愁吟

Dạ thâm thâm
Hữu sầu đa bệnh mộng âm âm
Mộng âm âm
Mộng trung xuân đáo
Sắc hải đường sâm
Yên vân tương liễu liên xuân tâm
Quyên mộng hốt tỉnh hận trầm trầm
Hận trầm trầm
Tư quân vĩnh dạ
Bất kiến sầu ngâm

Dịch :

Đêm canh thâu
Buồn rầu thêm bệnh nhập mộng sâu
Nhập mộng sâu
Trong mộng xuân đến
Hải đường nhuốm màu
Mây khói nối liễu tình xuân sâu
Mộng tình bỗng tỉnh hận rầu rầu
Hận rầu rầu
Đêm dài nhung nhớ…
… người xa … ngâm sầu…

Đêm trầm trầm,
Dạ sầu bệnh sẵn mộng băn khoăn.
Mộng băn khoăn.
Mơ màng xuân đến,
Hải đường quây quần.
Khói mây bên liễu một lòng xuân,
Chợt tan mộng đẹp hận âm thầm.
Hận âm thầm.
Nhớ chàng trọn tối,
Chẳng gặp buồn ngâm.

- CHĐ dịch