Trí thức miền Nam sau 75

Trà Mi đã viết:

Trí thức miền Nam - Hai mươi năm nhập cuộc (1955-1975)

Nguyễn Văn Lục

Nhận xét về nhóm trí thức Caravelle

Mặt tích cực mà ta nhận thấy được là nhóm này đã nhận thức rõ vai trò trí thức dấn thân của họ. Ðây là dịp để các nhà trí thức miền Nam có cơ hội lớn lên, trưởng thành về chính trị và bước đầu con đường dân chủ hóa. Nhưng mặt khác, người ta cũng thấy có những yếu kém nhiều mặt:

Nó không phải là một cuộc vận động quần chúng của nhiều tầng lớp dân chúng như giới lao động, tiểu thương, sinh viên học sinh, giới công chức và quân đội. Buổi họp báo tuyên bố lá thư, thay vì tổ chức sang trọng trong khách sạn Caravelle, chỉ dành cho một thiểu số trí thức và giới báo chí, trong nước cũng như ngoại quốc, lẽ ra nếu được tổ chức ở trước cửa chợ Bến Thành thì hay biết mấy? Họ, những người trí thức tiểu tư sản, chỉ cần tạo dư luận nơi giới trí thức thượng lưu mà không quan tâm đến dân chúng. Cuối cùng, lá thư đó chỉ có một số rất ít người được biết. Tên gọi “Trí thức Caravelle” gợi hình ảnh trí thức salon, trí thức phòng trà, và vì vậy, chỉ gây được ảnh hưởng rất giới hạn, thậm chí có khi còn phản tác dụng. Người dân vẫn là thành phần bị bỏ quên, đứng bên lề.

Những khuôn mặt trí thức đó không tạo đủ uy tín để lập một chính phủ, để ổn định tình thế. Lý do giản dị là người dân không biết họ, chưa đủ tin vào họ. Trong số họ, kể cả khuôn mặt sáng giá nhất là cụ Phan Khắc Sửu với thành tích đi tù, và cụ Trần Văn Hương, một người có đạo đức, nhân cách, đều chưa hội đủ điều kiện để lãnh đạo một đất nước trong thời chiến, nói chi đến những người như Nguyễn Tiến Hỉ, Nguyễn Lưu Viên?

Miền Nam thiếu vắng những nhà chính trị chuyên nghiệp, thiếu vắng những nhà yêu nước cách mạng xã hội, thiếu vắng trí thức dấn thân, tranh đấu, vào tù ra khám.

Họ vá víu, lấp chỗ trống bằng những nhà chuyên môn như bác sĩ, kỹ sư, giáo sư. Căn bệnh trọng bằng cấp này chỉ sản sinh ra một cấp lãnh đạo chính quyền bất tài làm suy yếu các chính phủ. Các chính phủ chuyên viên chỉ tồn tại một thời gian ngắn, rồi bị lật đổ. (Vậy mà, cho đến tận bây giờ, sau nửa thế kỷ, ở hải ngoại, người ta vẫn giữ tinh thần tôn trọng bằng cấp đó. Thử hỏi họ đã làm được gì?)

B. Mặt trận Giải phóng miền Nam (1960-1963)

Ảo tưởng chính trị của giới trí thức miền Nam

Cần nhớ rằng, trong giai đoạn này, phần đông giới trí thức chống ông Diệm mà không chống chế độ ông Diệm. Họ muốn thay đổi người cầm quyền chứ không muốn đạp đổ chế độ VNCH. Sự thất bại của cuộc đảo chính khiến chính phủ Diệm xiết chặt thêm sự đàn áp các phần tử đối lập, tạo ra một mặt trận trí thức chống đối lại chính phủ. Tệ hơn nữa, Hà Nội, bắt mạch được sự khủng hoảng quyền lực của chính thể miền Nam, đã thành lập Mặt trận Giải phóng miền Nam vào ngày 20-12-1960. Những người của phe Cộng sản như Trần Bửu Kiếm, Huỳnh Tấn Phát, Nguyễn Văn Hiếu, Ung Ngọc Kỷ thấy rằng thời cơ đã đến. Họ đi tìm một nhân vật để lãnh đạo mặt trận. Mới đầu, họ nhắm dược sĩ Trần Kim Quan, một người có thế lực và tiền của, rồi đến luật sư Trịnh Ðình Thảo và Michel Văn Vi, giám đốc ngân hàng Pháp Hoa. Những người này đều từ chối. Sau cùng thì họ buộc phải dùng Luật sư Nguyễn Hữu Thọ, lúc bấy giờ còn đang bị giam tại Tuy Hòa. Huỳnh Tấn Phát đã tìm cách giải cứu Thọ ra khỏi nhà giam. Liệu Thọ còn có con đường chọn lựa nào khác? Trong khi đó, nhiều người cho rằng: “Ông Diệm chỉ lo củng cố địa vị mà không làm gì cho dân, cho nước”. Vì thế họ muốn có một “tổ chức chính trị ngoài vòng pháp luật” [8]

Sự chọn lựa của một số trí thức miền Nam mong tìm một giải pháp thoát khỏi cảnh bế tắc thật sự là một “khoảng trống” chính trị quan trọng. Nó cho thấy sự không nắm được tình hình, không hiểu rõ tổ chức nhân sự cũng như mục đích của Mặt trận GPMN. Nó có bề ngoài phô trương như thể một chính phủ có thực, có tầm cỡ, thuần túy Nam bộ, với những nhân vật như ông Thọ, ông Phát, Ông Cung, ông Kiếm, ông Tảng, bà Bình, bà Ðịnh và bà Dương Quỳnh Hoa. Và nói như ông Hồ Sĩ Khuê: “Thành viên Mặt trận thực sự chẳng có bao nhiêu. Nhưng ở Sài Gòn, sao mà ai cũng có vẻ là người của Mặt trận quá.” [9] Nhưng bên trong, họ chỉ làm bù nhìn, như theo lời tường thuật của kỹ sư Trương Như Tảng vốn là một sinh viên du học bên Pháp, có dịp gặp Hồ Chí Minh, coi HCM như khuôn mặt lãnh tụ sáng chói nhất để chống lại người Mỹ, và trước mắt, chống lại chính quyền Ngô Ðình Diệm. Hồi ký của một Việt cộng (A Viet Cong Memoir) cho thấy MTGPMN chỉ là một sự dàn dựng, họ được đưa vào bưng để chỉ ngồi chơi xơi nước. Họ bị bịt mắt, dẫn đi quanh co trong rừng. Những buổi họp, để giữ bí mật, các thành viên mặt trận đều bịt mặt, vì thế chẳng biết ai vào với ai. Ai là thật, ai là giả? Ðó là kinh nghiệm đau xót của một số ít trí thức miền Nam. Trong The Myth of Libération, Trương Như Tảng tố cáo sự dàn dựng giả dối của chính quyền Cộng sản Hà Nội: “Trong nhiều năm, họ đã nghe Việt Nam Dân chủ Cộng hòa long trọng tuyên bố cam kết”, qua lời Tổng bí thư Lê Duẩn, rằng “Miền Nam cần có chính sách riêng của miền Nam”. [10] Hay như lời Thủ tướng Phạm Văn Ðồng tuyên bố với phóng viên nước ngoài: “Chẳng ai lại có cái ý nghĩ ngu xuẩn và tội lỗi là thôn tính miền Nam”. [11]

William Shawcross, trên tờ Washington Post, nhận xét,

“He became the Viet Cong’s Minister of Justice, but at the end of the war, he fled the country in disillusionment and despair. He now lives in exile in Paris, the highest level official to have defected from Viet Nam to the West. This is his candid, revealing and unforgettable autobiography.”

(Tạm dịch: “Ông trở thành Bộ trưởng Tư pháp trong chính phủ Việt cộng, nhưng sau khi chiến tranh chấm dứt, ông đã trốn thoát khỏi Việt Nam với tâm trạng bị vỡ mộng và thất vọng. Nay ông tỵ nạn ở Paris. Ông là một trong những viên chức cao cấp nhất đã đào thoát ra khỏi Việt Nam sang Tây Phương. Ðây là cuốn tự truyện đáng nhớ, phơi bày (nhiều chuyện) và thành thật.”)

Vai trò bù nhìn của MTGPMN cũng được đề cập đến trong hồi ký của Vũ Thư Hiên. Ông viết: “Trẻ con miền Bắc cũng biết Mặt trận Giải phóng là do miền Bắc dựng nên.” [12]

Người trí thức miền Nam một lần nữa bị lừa gạt. Sau này, sau khi miền Nam bị mất vào tay Cộng sản, nhiều người trong bọn họ trước đó mang ảo tưởng sẽ có vai trò, sẽ được dùng, sẽ được lãnh đạo miền Nam, bị gạt ra bên lề một cách thảm hại, hoặc bị cho ngồi chơi xơi nước, có chức mà không có quyền. Màn lường gạt mà chính quyền Cộng sản áp dụng đối với những thành phần đảng phái và những người theo họ này diễn ra không phải lần đầu.

© 2005 talawas

_________________________________________________
[1]Trích Gọng kìm Lịch sử của Bùi Diễm, trg. 135.
[2]Ngay sau buổi họp báo ngày 26, 27 tháng 4 năm 1960, tại Seoul, Tổng thống Lý Thừa Vãn bị buộc phải từ chức (Trích theo Việt Nam niên biểu 1939-1975, tập C: 1955-1963 của Chính Ðạo, (nxb Văn Hóa, 2000): trg 174). Ðây là dấu hiệu không tốt cho chính phủ Ngô Ðình Diệm.
[3]Bùi Diễm, Gọng kìm lịch sử: hồi ký chính trị, trang 161-165.
[4]Karnow, Vietnam, trang 136-137.
[5]Trích lại trong Biến cố 11-11-60 của Trần Tương (nxb Ðại Nam, 1971): trg.136.
[6]“Nous pourrions bien être contraints, dans un avenir pas trèx éloigné, à trouver et à soutenir une solution de rechange...” Trích lại trong Viet Nam của Stanley Karnow: trg 137.
[7]Bài “Mặt trận quốc dân đoàn kết”.
[8]Trích Phản tỉnh, Phản kháng, Thực hay hư, của Minh Võ (nxb Thông Vũ, 1999): trg 238.
[9]Trích Hồ chí Minh, Ngô Ðình Diệm và Mặt trận giải phóng, Hồ Sĩ Khuê (nxb Văn Nghệ): từ trang 365-369.
[10]Trích Phản tỉnh, Phản kháng, Thực hay hư, Minh Võ: trg 238.
[11]Sách đã dẫn, trang 135.
[12]Vũ Thư Hiên, Ðêm giữa ban ngày - hồi ký. trang 469.

T chờ đọc đến giai đoạn 75 xem sao ha tỉ

Trăng đã viết:

Trà Mi đã viết:

Trí thức miền Nam - Hai mươi năm nhập cuộc (1955-1975)

Nguyễn Văn Lục

Nhận xét về nhóm trí thức Caravelle

Mặt tích cực mà ta nhận thấy được là nhóm này đã nhận thức rõ vai trò trí thức dấn thân của họ. Ðây là dịp để các nhà trí thức miền Nam có cơ hội lớn lên, trưởng thành về chính trị và bước đầu con đường dân chủ hóa. Nhưng mặt khác, người ta cũng thấy có những yếu kém nhiều mặt:

Nó không phải là một cuộc vận động quần chúng của nhiều tầng lớp dân chúng như giới lao động, tiểu thương, sinh viên học sinh, giới công chức và quân đội. Buổi họp báo tuyên bố lá thư, thay vì tổ chức sang trọng trong khách sạn Caravelle, chỉ dành cho một thiểu số trí thức và giới báo chí, trong nước cũng như ngoại quốc, lẽ ra nếu được tổ chức ở trước cửa chợ Bến Thành thì hay biết mấy? Họ, những người trí thức tiểu tư sản, chỉ cần tạo dư luận nơi giới trí thức thượng lưu mà không quan tâm đến dân chúng. Cuối cùng, lá thư đó chỉ có một số rất ít người được biết. Tên gọi “Trí thức Caravelle” gợi hình ảnh trí thức salon, trí thức phòng trà, và vì vậy, chỉ gây được ảnh hưởng rất giới hạn, thậm chí có khi còn phản tác dụng. Người dân vẫn là thành phần bị bỏ quên, đứng bên lề.

Những khuôn mặt trí thức đó không tạo đủ uy tín để lập một chính phủ, để ổn định tình thế. Lý do giản dị là người dân không biết họ, chưa đủ tin vào họ. Trong số họ, kể cả khuôn mặt sáng giá nhất là cụ Phan Khắc Sửu với thành tích đi tù, và cụ Trần Văn Hương, một người có đạo đức, nhân cách, đều chưa hội đủ điều kiện để lãnh đạo một đất nước trong thời chiến, nói chi đến những người như Nguyễn Tiến Hỉ, Nguyễn Lưu Viên?

Miền Nam thiếu vắng những nhà chính trị chuyên nghiệp, thiếu vắng những nhà yêu nước cách mạng xã hội, thiếu vắng trí thức dấn thân, tranh đấu, vào tù ra khám.

Họ vá víu, lấp chỗ trống bằng những nhà chuyên môn như bác sĩ, kỹ sư, giáo sư. Căn bệnh trọng bằng cấp này chỉ sản sinh ra một cấp lãnh đạo chính quyền bất tài làm suy yếu các chính phủ. Các chính phủ chuyên viên chỉ tồn tại một thời gian ngắn, rồi bị lật đổ. (Vậy mà, cho đến tận bây giờ, sau nửa thế kỷ, ở hải ngoại, người ta vẫn giữ tinh thần tôn trọng bằng cấp đó. Thử hỏi họ đã làm được gì?)

B. Mặt trận Giải phóng miền Nam (1960-1963)

Ảo tưởng chính trị của giới trí thức miền Nam

Cần nhớ rằng, trong giai đoạn này, phần đông giới trí thức chống ông Diệm mà không chống chế độ ông Diệm. Họ muốn thay đổi người cầm quyền chứ không muốn đạp đổ chế độ VNCH. Sự thất bại của cuộc đảo chính khiến chính phủ Diệm xiết chặt thêm sự đàn áp các phần tử đối lập, tạo ra một mặt trận trí thức chống đối lại chính phủ. Tệ hơn nữa, Hà Nội, bắt mạch được sự khủng hoảng quyền lực của chính thể miền Nam, đã thành lập Mặt trận Giải phóng miền Nam vào ngày 20-12-1960. Những người của phe Cộng sản như Trần Bửu Kiếm, Huỳnh Tấn Phát, Nguyễn Văn Hiếu, Ung Ngọc Kỷ thấy rằng thời cơ đã đến. Họ đi tìm một nhân vật để lãnh đạo mặt trận. Mới đầu, họ nhắm dược sĩ Trần Kim Quan, một người có thế lực và tiền của, rồi đến luật sư Trịnh Ðình Thảo và Michel Văn Vi, giám đốc ngân hàng Pháp Hoa. Những người này đều từ chối. Sau cùng thì họ buộc phải dùng Luật sư Nguyễn Hữu Thọ, lúc bấy giờ còn đang bị giam tại Tuy Hòa. Huỳnh Tấn Phát đã tìm cách giải cứu Thọ ra khỏi nhà giam. Liệu Thọ còn có con đường chọn lựa nào khác? Trong khi đó, nhiều người cho rằng: “Ông Diệm chỉ lo củng cố địa vị mà không làm gì cho dân, cho nước”. Vì thế họ muốn có một “tổ chức chính trị ngoài vòng pháp luật” [8]

Sự chọn lựa của một số trí thức miền Nam mong tìm một giải pháp thoát khỏi cảnh bế tắc thật sự là một “khoảng trống” chính trị quan trọng. Nó cho thấy sự không nắm được tình hình, không hiểu rõ tổ chức nhân sự cũng như mục đích của Mặt trận GPMN. Nó có bề ngoài phô trương như thể một chính phủ có thực, có tầm cỡ, thuần túy Nam bộ, với những nhân vật như ông Thọ, ông Phát, Ông Cung, ông Kiếm, ông Tảng, bà Bình, bà Ðịnh và bà Dương Quỳnh Hoa. Và nói như ông Hồ Sĩ Khuê: “Thành viên Mặt trận thực sự chẳng có bao nhiêu. Nhưng ở Sài Gòn, sao mà ai cũng có vẻ là người của Mặt trận quá.” [9] Nhưng bên trong, họ chỉ làm bù nhìn, như theo lời tường thuật của kỹ sư Trương Như Tảng vốn là một sinh viên du học bên Pháp, có dịp gặp Hồ Chí Minh, coi HCM như khuôn mặt lãnh tụ sáng chói nhất để chống lại người Mỹ, và trước mắt, chống lại chính quyền Ngô Ðình Diệm. Hồi ký của một Việt cộng (A Viet Cong Memoir) cho thấy MTGPMN chỉ là một sự dàn dựng, họ được đưa vào bưng để chỉ ngồi chơi xơi nước. Họ bị bịt mắt, dẫn đi quanh co trong rừng. Những buổi họp, để giữ bí mật, các thành viên mặt trận đều bịt mặt, vì thế chẳng biết ai vào với ai. Ai là thật, ai là giả? Ðó là kinh nghiệm đau xót của một số ít trí thức miền Nam. Trong The Myth of Libération, Trương Như Tảng tố cáo sự dàn dựng giả dối của chính quyền Cộng sản Hà Nội: “Trong nhiều năm, họ đã nghe Việt Nam Dân chủ Cộng hòa long trọng tuyên bố cam kết”, qua lời Tổng bí thư Lê Duẩn, rằng “Miền Nam cần có chính sách riêng của miền Nam”. [10] Hay như lời Thủ tướng Phạm Văn Ðồng tuyên bố với phóng viên nước ngoài: “Chẳng ai lại có cái ý nghĩ ngu xuẩn và tội lỗi là thôn tính miền Nam”. [11]

William Shawcross, trên tờ Washington Post, nhận xét,

“He became the Viet Cong’s Minister of Justice, but at the end of the war, he fled the country in disillusionment and despair. He now lives in exile in Paris, the highest level official to have defected from Viet Nam to the West. This is his candid, revealing and unforgettable autobiography.”

(Tạm dịch: “Ông trở thành Bộ trưởng Tư pháp trong chính phủ Việt cộng, nhưng sau khi chiến tranh chấm dứt, ông đã trốn thoát khỏi Việt Nam với tâm trạng bị vỡ mộng và thất vọng. Nay ông tỵ nạn ở Paris. Ông là một trong những viên chức cao cấp nhất đã đào thoát ra khỏi Việt Nam sang Tây Phương. Ðây là cuốn tự truyện đáng nhớ, phơi bày (nhiều chuyện) và thành thật.”)

Vai trò bù nhìn của MTGPMN cũng được đề cập đến trong hồi ký của Vũ Thư Hiên. Ông viết: “Trẻ con miền Bắc cũng biết Mặt trận Giải phóng là do miền Bắc dựng nên.” [12]

Người trí thức miền Nam một lần nữa bị lừa gạt. Sau này, sau khi miền Nam bị mất vào tay Cộng sản, nhiều người trong bọn họ trước đó mang ảo tưởng sẽ có vai trò, sẽ được dùng, sẽ được lãnh đạo miền Nam, bị gạt ra bên lề một cách thảm hại, hoặc bị cho ngồi chơi xơi nước, có chức mà không có quyền. Màn lường gạt mà chính quyền Cộng sản áp dụng đối với những thành phần đảng phái và những người theo họ này diễn ra không phải lần đầu.

© 2005 talawas

_________________________________________________
[1]Trích Gọng kìm Lịch sử của Bùi Diễm, trg. 135.
[2]Ngay sau buổi họp báo ngày 26, 27 tháng 4 năm 1960, tại Seoul, Tổng thống Lý Thừa Vãn bị buộc phải từ chức (Trích theo Việt Nam niên biểu 1939-1975, tập C: 1955-1963 của Chính Ðạo, (nxb Văn Hóa, 2000): trg 174). Ðây là dấu hiệu không tốt cho chính phủ Ngô Ðình Diệm.
[3]Bùi Diễm, Gọng kìm lịch sử: hồi ký chính trị, trang 161-165.
[4]Karnow, Vietnam, trang 136-137.
[5]Trích lại trong Biến cố 11-11-60 của Trần Tương (nxb Ðại Nam, 1971): trg.136.
[6]“Nous pourrions bien être contraints, dans un avenir pas trèx éloigné, à trouver et à soutenir une solution de rechange...” Trích lại trong Viet Nam của Stanley Karnow: trg 137.
[7]Bài “Mặt trận quốc dân đoàn kết”.
[8]Trích Phản tỉnh, Phản kháng, Thực hay hư, của Minh Võ (nxb Thông Vũ, 1999): trg 238.
[9]Trích Hồ chí Minh, Ngô Ðình Diệm và Mặt trận giải phóng, Hồ Sĩ Khuê (nxb Văn Nghệ): từ trang 365-369.
[10]Trích Phản tỉnh, Phản kháng, Thực hay hư, Minh Võ: trg 238.
[11]Sách đã dẫn, trang 135.
[12]Vũ Thư Hiên, Ðêm giữa ban ngày - hồi ký. trang 469.

T chờ đọc đến giai đoạn 75 xem sao ha tỉ

Trà Mi đã viết:

Trí thức miền Nam - Hai mươi năm nhập cuộc (1955-1975)

Nguyễn Văn Lục

3. Giai đoạn 1963-1966: Biến cố Phật giáo

A. Cao trào đòi hỏi bình đẳng tôn giáo

Nhận xét về biến cố Phật giáo và sự sụp đổ của nền đệ nhất Cộng hòa, Stanley Karnow viết:

“La fin du régime commenca par une controverse religieuse qui, au départ, parut sans importance. Mais elle cristallisa rapidement les autres griefs accumulés contre le gouvernement et prit les proportions d’un soulèvement politique.” [1]

(Tạm dịch: “Sự cáo chung của chế độ khởi đầu bằng một chuyện rắc rối tôn giáo mà lúc đầu tưởng không có gì là quan trọng. Nhưng nó đã mau chóng kết tụ những bất mãn khác và chẳng mấy chốc sự bất mãn với chính quyền tích lũy nay lan rộng mau chóng và mang kích thước một cuộc nổi dậy về chính trị.”]

Ðiều này cho thấy, biến cố Phật giáo 1963, lúc ban đầu chỉ là một phong trào đòi hỏi thực thi quyền bình đẳng tôn giáo và hầu như có tính cách tự phát, thuần tín ngưỡng, sử dụng phương pháp bất bạo động, mục tiêu nhằm đòi bình đẳng và tự do tín ngưỡng Phật giáo. Tính cách bột khởi bùng lên như một trận cuồng phong, cuốn phăng tất cả trên đường đi của nó, đến mức không ai tiên đoán được điều gì sẽ xảy ra tiếp theo. Từ một vụ treo cờ, đến biến cố đài phát thanh, cái chết của Nhất Linh, sự từ chức Bộ trưởng Ngoại giao của Vũ Văn Mẫu, rồi đến vụ tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Ðức. Thượng tọa Thích Trí Quang, linh hồn của biến cố Phật giáo 63, đã phải thừa nhận, [đây là] “một sự vận động kỳ quái”. [2]

Lần đầu tiên trong lịch sử Phật giáo, có cuộc vận động lớn lao và ý nghĩa mang tầm Quốc gia và thế giới như vậy. Nó cũng chứng tỏ, cuộc vận động đó, dù tự phát, đã lôi kéo đuợc đa số dân chúng miền Nam, nhất là giới học sinh, sinh viên trí thức thành thị, và được sự ủng hộ tinh thần của thế giới bên ngoài. Theo anh Hoàng Văn Giàu, trưởng đoàn Sinh viên Phật tử (SVPT) Huế, “Lực lượng trẻ có học này đem lại cho phong trào một sinh khí và sắc diện mới chứng tỏ Phật giáo không chỉ lôi cuốn thành phần vong niên hay cao niên đã chán sự đời mà còn hấp dẫn thế hệ đang hăm hở hướng về tương lai dân tộc và tín ngưỡng.” [3]

Trong “Phượng trên trời, Hải đường dưới đất”, Thái Kim Lan, phó trưởng đoàn SVPT, đã ghi lại tâm trạng giới trẻ trí thức như sau:

“1963 đã đánh dấu một chặng đường tuổi trẻ làm nền cho thao thức dấn thân của cả đời... cho nên, 1963 khó quên... hay không thể quên. Những ngày tháng ấy từ đó là hành trang giấu trong ‘túi-áo-bên-tim’ mang theo trên đường đi 40 năm. Phong ba đã lắm, gian truân cũng nhiều cho tất cả những ai thời ấy... ‘mày ngài chìm đắm trong cát bụi’ dặm trường, bạn bè kẻ còn người mất. Rốt cục cũng chỉ còn lại hai chữ Vô Thường.” [4]

Trong số những lãnh đạo của phong trào Phật giáo thời kỳ này, có Thượng tọa Thích Trí Quang, Trưởng ban Trị sự Hội Phật giáo Việt Nam Trung phần, Thượng Tọa Thích Thiện Minh [5] , Tổng Ủy viên Thanh niên Phật tử của Tổng hội Phật giáo Việt Nam. Nhưng đối với bên ngoài, với dư luận Quốc tế, biến động Phật giáo 63 gắn liền với hình ảnh của Thượng tọa Thích Trí Quang. Phải chăng đó cũng là nguyên nhân gây ra sự bất đồng giữa một số nhà lãnh đạo phong trào lúc đó? Bình thường, họ chỉ là những nhà sư trí thức, khổ hạnh. Vậy mà nay họ trở thành những nhà sư trí thức, có sức mạnh tinh thần đến mức có thể làm sụp đổ một chế độ. Việc tranh đấu cho bình đẳng tôn giáo lúc đầu mau chóng trở thành ước vọng lật đổ chế độ Ngô Ðình Diệm. Do vậy, dù muốn dù không, biến cố Phật đản 1963 tại Huế cũng biến một số tác nhân trở thành những lãnh tụ trí thức hàng đầu, cả về phạm vi tôn giáo và chính trị ở miền Nam Việt Nam, điều trước đây chưa từng có.

B. Vai trò lãnh đạo của Thượng tọa Trí Quang

Ðối với báo chí nước ngoài, Thượng tọa Trí Quang là linh hồn của biến cố Phật giáo 63. Bìa tờ Time, số ra ngày 22-04-1966, in hình Thượng tọa. Trong bài “A talk with Thich Tri Quang”, Thượng tọa đã dành một giờ để trả lời phỏng vấn của các phóng viên Frank McCulloch và James Wilde, tại Sài Gòn, qua lời thông dịch của ông Thân Trọng Huề, một nhân viên trong ban biên tập tờ Time.

Trong một bài khác “Politician from the pagoda”, phóng viên đã dùng những lời lẽ trân trọng để nói về Thượng tọa:

“The frail, elegant hands of the Buddhist bonze who had ignited the trouble gestured- and the mobs went home, the air cleared. The crisis itself had not ended, but its course had been changed and channeled, sometimes subtly, sometimes imperiously, by one of South Viet Nam’s most extraordinary men. As a result of the power and discipline he displayed in last week...”

(Tạm dịch: “Ðôi bàn tay yếu ớt nhưng thanh nhã của vị tu sĩ Phật giáo, người đã châm ngòi cho sự biến động, đưa lên ra dấu và đám đông trở về nhà, bầu không khí trở lại trong trẻo. Tuy sự khủng hoảng chưa hẳn chấm dứt, nhưng đường lối đã thay đổi và được điều vi, lúc thì tế nhị lúc thì oai nghiêm, dưới sự điều khiển của một trong những người phi thường nhất của miền Nam Việt Nam. Như là kết quả của quyền lực và kỷ luật mà ông đã chứng minh tuần vừa qua…”) [6]

Cũng trong thời kỳ này, người ta đã đặt nghi vấn về những hoạt động tôn giáo và chính trị của TT Trí Quang: Phải chăng TT Trí Quang có liên hệ với Cộng sản? Phúc trình của CIA vào ngày 28-08-1964 như sau:

“An analysis ot Thich Tri Quang’s possible Communist Affiliations, Personality anh Goals: Situation Report as of 27 August 1964: Assessment is that Tri Quang is not a Communist, he would like to establish a theocracy in South Viet Nam.” [7]

(Tạm dịch: “Một phân tích xem thử Trí Quang có thể có liên hệ tới đảng phái, nhân cách và những mục tiêu Cộng sản: Cơ sở tường trình ngày 27 tháng 8 năm 1964: Ðánh giá rằng Trí Quang không phải là Cộng sản, ông ta có thể mong muốn xây dựng một thể chế thần quyền tại Việt Nam.”)

Nhân dịp này, cũng xin nói rõ một lần, để dẹp tan những dư luận đồn đại không đúng về TT Trí Quang. Trên tờ Lập Trường, cơ quan tranh đấu của Phật giáo ngoài Huế, số ra ngày 17-10-1964, TT Trí Quang tuyên bố: “Tôi tin tưởng vững chắc rằng chủ nghĩa Cộng sản không bao giờ có thể thắng được. Tôi tin tưởng vững chắc rằng chủ nghĩa Cộng Sản không phải là lý tưởng của loài người.” [8] Một lần khác, khi trả lời ký giả Nhật Bản Takhasi Oka, Thượng tọa nói: “Cộng sản chống chúng tôi, vì Phật giáo nằm trong lòng dân tộc. Cộng sản luôn luôn muốn tổ chức quần chúng mà Phật giáo lại là quần chúng. Ðiều đó gây khó khăn cho cả Cộng sản lẫn cho cả chúng tôi.” [9]

Dù không có bằng chứng chứng minh được TT Trí Quang là người của Cộng sản, nhưng những hoạt động của TT đương nhiên bị Cộng sản lợi dụng và khai thác. Ðiều trớ trêu là Cộng sản e ngại sự sụp đổ của ông Ngô Ðình Diệm, bởi vì trong trường hợp đó, Phật giáo sẽ chẳng còn ích lợi gì dưới mắt chính quyền miền Bắc.

“The government of South Viet Nam lacks evidence to support the conclusion that the Buddhist movement was instigated by the Viet Cong, however, there is evidence that the Viet Cong exploited the crisis.” [10] ... “North Vietnamese plans to increase military pressure in South Viet Nam during the Buddhist crisis. Hanoi fears the U.S. will try to depose South Vietnamese President Ngo Dinh Diem, and if successful, the Buddhist will no longer be useful to North Viet Nam.” [11]

(Tạm dịch: “Chính quyền Nam Việt Nam không có đủ bằng cớ để kết luận rằng phong trào Phật giáo Việt Nam là do Việt cộng giật dây, tuy nhiên, hiển nhiên là Việt cộng biết khai thác cuộc khủng hoảng đó... Kế hoạch của miền Bắc là tạo ra những áp lực quân sự đối với miền Nam Việt Nam trong cuộc khủng hoảng Phật giáo. Hà Nội sợ rằng người Mỹ sẽ lật đổ Tổng thống Ngô Ðình Diệm của miền Nam, và nếu cuộc lật đổ đó thành công thì Phật giáo sẽ không còn có ích lợi gì nữa cho miền Bắc.”)

Cuối cùng thì chính thể Ngô Ðình Diệm đã bị lật đổ. Nhưng trước đó, có ba sự cố mang lại tầm vóc lớn cho cuộc tranh đấu của Phật giáo, và đẩy mạnh gia tốc sự sụp đổ của ông Diệm: vụ tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Ðức, vụ tự tử của nhà văn Nhất Linh và vụ từ chức của Giáo sư Vũ Văn Mẫu.

C. Hòa thượng Thích Quảng Ðức: Ngọn lửa từ bi

Ðã có rất nhiều người xúc động và rơi lệ vì nghe tin Hòa thượng Thích Quảng Ðức tự thiêu tại góc đường Phan Ðình Phùng – Lê Văn Duyệt (tức góc đường Nguyễn Ðình Chiểu và Cách Mạng Tháng 8 bây giờ), nay nhắc lại có thể vẫn bùi ngùi cảm xúc. Cái chết như một bi kịch quá đau lòng, nhưng lại thắp sáng lên niềm tin của Phật tử. Có một lần tôi đã viết, nay nhắc lại, là: Người ta có thể nói gì cũng được về Biến cố Phật giáo 63, nhưng cái chết tự nguyện của nhà sư làm mọi người phải câm lặng, phải cúi đầu, phải suy nghĩ, phải đánh động tâm tư và phải thức tỉnh. Cái chết ấy gióng lên một niềm tin. Nó mang vóc dáng của một người vượt cảnh giới bình thường, trở thành biểu tượng của Phật giáo và của người dân miền Nam. Ðể giải thích khi sinh viên Phật tử hỏi về cái chết ấy, ý nghĩa nó là gì, có phải là hành vi chính trị nhằm lật đổ chế độ và tự thiêu có nghĩa là tự tử không, thầy Trí Quang trả lời: “Thân người khó được”. [12] (Theo người viết, trả lời gì cũng không đủ. Tự thân việc tự thiêu của Hòa thượng TQÐ đủ nghĩa cho chính nó, không cần lời biện bạch nào nữa.)

Người viết bài này có tất cả 5 tấm hình khác nhau về Hòa thượng Quảng Ðức tự thiêu. Từ những tấm chụp đầu tiên, mầu áo còn trắng, lửa bốc cao, tỏa lan rộng ra như chưa táp vào người của Hòa thượng. Bên cạnh, thùng xăng nhựa còn để đó. Mắt Hòa thượng nhắm, lưng thẳng, tay buông xuôi theo kiểu ngồi kiết già - nghiêm chỉnh và tự tại -như thể đã đạt tới cảnh giới hư vô, bên ngoài là sức nóng, lửa táp. Ngài không tỏ lộ một nét nhăn mặt hay đau khổ, gần như vô cảm. Khó có thể tưởng tượng được sức người thường có thể trấn áp được những cơn đau đụng chạm đến thần kinh cảm giá như vậy. Thói thường, con người phải quằn quại vùng vẫy, la hét, lăn lộn. Các cơ bắp thịt phải co bóp lại, giật tay, giật chân. Khi chết, miệng mồm có thể méo mó, mắt trợn, tay chân co dúm lại, khòng khoèo. Ở đây, có điều gì đó thật lạ lùng, phi thường. Những bức hình kế tiếp, áo ngài đã đen vì cháy rụi, mặt nhám đen nhìn đã không rõ. Nhưng tư thế ngồi vẫn thế. Vẫn bất di bất dịch. Vẫn kiết đàn. Vẫn bình thân tự tại. Thân hình ngài như nhỏ thót lại, không còn nhận ra được nữa. Ðến tấm hình chót, lửa đã hầu tắt, tay ngài vẫn đặt ngang bụng. Có hai tấm vải hay tấm nhựa gì đó vẫn còn nguyên vẹn, mặt dường nhiều chỗ đen xì, nhưng toàn bộ vẫn không bị cháy (Không biết tấm vải làm bằng chất gì mà không cháy). Xin trích dẫn đôi dòng ghi lại của nhà báo David Halberstam, phóng viên tờ New York Times, như sau:

“Behind me I could hear the sobbing of the Vietnamese who were now gathering. I was too shock to cry, too confused to take notes or ask question, too bewildered to even think… As he burned, he never moved a muscle, never uttered a sound, his outward composure in sharp contrast to the waiting people around him.” [13]

(Tạm dịch: “Ðằng sau tôi là những tiếng sụt sùi của những người Việt Nam đã tụ tập ở đó. Tôi xúc động đến không kêu lên được, lúng túng không biết đường ghi chép hay đặt câu hỏi, đầu óc quá luẫn quẫn không nghĩ được gì nữa. Trong khi bị lửa đốt, không thấy bắp thịt Hòa thượng co giật, không thấy ngài thốt ra một tiếng kêu, dáng bên ngoài vẫn thẳng, khác hẳn với đám dân chúng đang chờ đợi chung quanh ngài.”)

Cái thế ngồi thẳng, không một chút lay động, trước lúc tự thiêu và sau tự thiêu vẫn thế, cho thấy một sự điềm nhiên tọa thị thật đẹp và thật ấn tượng, trong khi đồng đạo của nhà sư đứng bên ngoài khóc than. Có một cái gì vượt tầm nhận thức con người, một sức mạnh siêu thường, bất chấp quy luật tự nhiên.

Khó có thể có tư thế chết nào đẹp hơn.

Chết vì đạo, hy sinh tấm thân để cứu đạo, cứu đời, nhưng trong bản chúc thư của Hòa thượng Thích Quảng Ðức, lời lẽ vẫn ôn nhu, trân trọng đối với kẻ đáng nhẽ bị coi là kẻ thù. Cái quý chính là trái tim đó, tấm lòng đó. Nào, ta hãy lắng nghe lời di chúc còn vẳng đâu đây, và hãy học hỏi từ lời di chúc ấy.

Cầu hồng ơn Phật Tổ gia hộ cho Tổng thống Ngô Ðình Diệm sáng suốt. Cầu cho Phật giáo Việt Nam được trường tồn. Cầu Ðức Phật gia hộ cho Ðại Ðức, Tăng Ni tránh khỏi kiếp nạn. Cầu cho đất nước thanh bình. Cuối cùng thì một lần nữa kính gởi lời cho Tổng thống Ngô Ðình Diệm lấy lòng Từ Bi bác ái đối với quốc dân.

Miền Nam cần những tấm lòng như thế. Ðất nước Việt Nam cần những tấm lòng như thế. Thầy Trí Quang trên đường từ Huế vào Sài Gòn viết: “Lửa Quảng Ðức đang đốt cháy chế độ của ông, khắp cả nước và thế giới.” [14] Không hẳn chỉ là như thế. Cũng không cần là như thế. Lửa Quảng Ðức còn dạy cho các thế hệ mai sau bài học của lòng nhân ái ngay đối với kẻ thù. Lòng nhân ái đó, nói theo tinh thần nhà Phật, chính là ngọn lửa từ bi.

Nhân đây, người viết xin trân trọng trích lại một phần bài thơ của Bùi Khải Nguyên, dự định đăng trên tờ Hành Trình, nhưng chưa có cơ hội, gửi tới độc giả bài viết này, để ghi nhớ một lần cái chết đẹp của nữ sinh Quách Thị Trang tại chợ Bến Thành.

Quách Thị Trang

Có một cô nữ sinh Sài Gòn
Tóc ngọc lan xõa vai
Xinh Lolita
Ngây thơ Juliette
Ngày hôm qua
Cô còn thức thì thầm bên gối chiếc
Cô còn ép cánh hồng giữa trang tiểu thuyết
Công trường Diên Hồng
25 tháng 8
Cô gái yếu đuối như sên
Hiền như đất
Xinh Lolita
Ngây thơ Juliette
Trái tim Sài Gòn - Việt Nam thổn thức.
“Ðoàng”. Phát súng dã man
Cô nữ sinh ôm tim gục xuống
Ðể chúng ta
Mỗi lần qua công trường Diên Hồng ngợp hương hoa nắng
Nhớ giùm cho
Một phút: 60 giây
Quách Thị Trang
Ơi em gái nằm đây
Yếu như sên
Hiền như đất
Xinh Lolita
Ngây thơ Juliette
Ðã can đảm dám yêu, dám ghét
Ðã dám sống đủ 60 giây, một phút
Rất hồn nhiên… Không tính toán… Chẳng băn khoăn…

(Bùi Khải Nguyên) [15]

Tỉ ơi, T ko chịu được cảnh tượng mọi người điềm nhiên nhìn 1 người tự thiêu trước mặt mình, cũng như phải giết bao nhiêu người thì được phong dũng sĩ

Trà Mi đã viết:

Trí thức miền Nam - Hai mươi năm nhập cuộc (1955-1975)

Nguyễn Văn Lục

D. Cái chết của nhà văn Nhất Linh: Hồi chuông báo tử chế độ

Cái chết của Nhất Linh phải chăng muốn theo gương Hòa thượng Thích Quảng Ðức? Xem lại cuộc đời nhà văn Nhất Linh, điều làm cho chúng ta suy nghĩ là phải chăng ông có nên dấn thân vào con đường chính trị hay không? Ông là một trong những nhà văn, nhà trí thức hàng đầu của nhóm Tự Lực Văn Ðoàn (điều này không có nghĩa văn nghiệp của ông hơn những nhà văn khác trong nhóm, như Khái Hưng hay Thạch Lam...), nhưng rõ ràng chỗ của ông là ở đó. Khi tình thế đất nước đòi hỏi, với tư cách nhà trí thức, ông đã dấn thân vào chính trị đến gần nửa đời còn lại. Tiếc thay, mỗi lần tham chính, ông mỗi gặp thất bại. Trước tiên, ông thất bại khi nhận làm Bộ trưởng Ngoại giao trong chính phủ Liên hiệp Kháng chiến và dự cuộc họp với Pháp tại Ðà Lạt. Thất bại với Việt Minh trong việc giành chính quyền ở Hà Nội. Vì thế, từ 1946, ông đã trốn qua biên giới rồi bôn ba sang Trung Quốc, hết ở Côn Minh, Trùng Khánh rồi Thượng Hải, cho đến 1951. Ở Thượng Hải, ông đã ở chung với các ông Trần Văn Tuyên, Phan Quang Ðán, Nguyễn Văn Hợi và Nguyễn Gia Trí. Từ 1951, ông về sống tại Sài Gòn. Người con là Nguyễn Tường Thiết kể lại về tình trạng của bố mình:

“Có đêm lũ chúng tôi lồm cồm bò dậy còn nghe tiếng khóc trong phòng cha tôi. Tiếng khóc lúc đầu còn nhỏ sau lớn dần không kìm hãm được. Lũ chúng tôi ngơ ngác nhìn nhau. Sau này khám phá ra rằng cha tôi là người cô đơn và đau khổ”. [16]

Trương Bảo Sơn cũng có nhận xét tương tự:

“Tuy làm việc đấy, nhưng ông xuống tinh thần, như người thất chí, chán đời, mệt mỏi chỉ tiếp một số bạn bè thân. Ông tuyên bố không làm chính trị nữa và đưa con lên ở Ðà Lạt, lấy thú đi rừng kiếm lan, chơi lan để giải buồn”. [17]

Nhất Linh có nhiều lý do để cô đơn và đau khổ: Sự thất bại cay đắng của Hội nghị ở Ðà Lạt; Cái chết của Hoàng Ðạo Nguyễn Tường Long; Rồi Nguyễn Tường Bắc, người em út của Nhất Linh, một hôm từ Quảng Châu đến Hồng Kông đề nghị Nhất Linh nên từ bỏ chủ nghĩa Tam Dân; Sự phân rẽ hệ phái Quốc dân Ðảng làm hai; Mặt trận Quốc dân Ðoàn kết, do ba người đứng tên là Phan Khắc Sửu, Nguyễn Xuân Chữ và Nguyễn Tường Tam bị thất bại. Vì thế, ngay từ 1954, sức khỏe của ông đã suy sụp lắm rồi, như Nguyễn Ngu Ý “bùi ngùi vô hạn” kể lại:

“Anh dường như yếu nhiều và chẳng những tay anh hơi run, mà phía dưới hai gò má anh cũng giựt lia, giọng anh liu líu, hơi nói chẳng được dài. Và cả người anh một cái gì mệt mỏi chán chường”. [18]

Mặc dầu sức khỏe suy sụp, Nhất Linh vẫn thiết tha gắn bó với những hoạt động chính trị nhằm lật đổ chế độ ông Diệm. Ông đã tham gia vào cuộc đảo chánh bất thành ngày 11-11-1960, và sau đó bị mời vào Tổng nha Cảnh sát Quốc gia cùng với các ông Trần Văn Hương, Trần Văn Văn. Có 35 người bị đưa ra trước tòa án Quân sự Ðặc biệt sáng 09-07-63, trừ Nhất Linh Nguyễn Tường Tam, vì ông đã tự tử trước đó. Cái chết của ông đã gây tiếng vang và xúc động lớn đối với toàn thể dân chúng miền Nam. Có lẽ duy chỉ có Bác sĩ Phan Quang Ðán đã trả lời hơi khác người (trong báo Tiếng dội miền Nam, ngày thứ năm 11-7-63), như sau:

Hỏi: “Bác sĩ nghe tin ông Nhất Linh từ trần? Bác sĩ nghĩ sao?” Ðáp: “Có, tôi có được tin. Tôi nghĩ rằng, thời gian này là lúc ông Nhất Linh cần sống hơn là chết. Chúng tôi thương tiếc ông lắm và không rõ vì sao lại có sự đáng tiếc ấy.” [19]

Cái chết của Nhất Linh mang hai ý nghĩa. Ðối với riêng cá nhân ông, nó hoàn tất và chấm dứt một cuộc đời đầy bi lụy với những thất bại chính trị. Phải chăng cái chết đó đã trở thành chiến thắng cuối cùng mà ông từng mong đợi? Ðối với toàn thể dân chúng miền Nam, cái chết của Nhất Linh như một lời cảnh cáo chế độ, thêm một ngọn lửa, đem thêm một niềm tin, một sức sống cho những người còn đang tiếp tục chiến đấu cho tiến trình dân chủ.

Nhất Linh là biểu tượng sáng chói cho người trí thức miền Nam trong giai đoạn này. Xin trích dẫn hai câu thơ của Phạm Thiên Thư để nói về cái chết của ông:

Những người chấp nhận đấu tranh
Là khai tử để khai sinh lại mình.

Ôi, đọc bài này mới biết những điều chưa biết về nhà văn Nhất Linh , buồn quá tỉ ui..