Chữ và nghĩa

Tiêu đề: Chữ và nghĩa Mon 28 May 2018, 17:07

Chữ và nghĩa

Hiện nay, các từ ngữ gốc ngoại nói chung và các từ ngữ Hán - Việt nói riêng được sử dụng khá phổ biến trên các phương tiện thông tin đại chúng. Bên cạnh những trường hợp nói đúng, viết đúng cũng còn không ít các trường hợp người nói, người viết đã sử dụng các từ vay mượn này một cách không cần thiết, thậm chí nói sai, viết sai…Dưới đây, chúng tôi xin đăng một bài viết của TS. Vũ Cao Phan về tình trạng lạm dụng hai từ kinh điển và tiêu chí trên một số tờ báo…Rất mong nhận được các ý kiến thảo luận, hưởng ứng của mọi người.

Về hai từ kinh điển và tiêu chí

Vũ Cao Phan

1. "Siêu kinh điển" là cái gì đây, thưa các bạn phóng viên thể thao. Cách nay không đến dăm năm, lần đầu tiên tôi thấy từ kinh điển xuất hiện trên tờ "Tin tức" trong một trường hợp lạ: nhà bình luận M.T. viết: "Đó sẽ là một trận đấu kinh điển" khi đề cập đến cuộc chạm trán sắp diễn ra giữa hai đội bóng danh tiếng Barcelona và Real Madrid. Và tôi đã cố theo dõi kỹ để xem "cái sự kinh điển ấy" nó diễn ra như thế nào. Không như thế nào cả vì chẳng có gì để có thể gọi là kinh điển.

Tưởng rằng đó chỉ là trường hợp hy hữu, không ngờ rằng từ dè dặt ban đầu (thảng hoặc mới thấy xuất hiện), cuối cùng thì gần đây cụm từ "trận đấu kinh điển" đã được hầu hết các báo thể thao sử dụng để nói về cuộc đụng độ giữa các đội bóng lớn, ngay cả khi đó chỉ là những trận đấu rời rạc hoặc ẩu đả loạn xì ngầu. "Báo nghe" và "báo xem" vào cuộc chậm hơn (chắc là còn nghe ngóng) nhưng một khi họ đã khoái sử dụng rồi thì kinh điển được "xổng chuồng" thoải mái trong các chương trình phát về bóng đá, thậm chí gần đây còn luôn nghe thấy tiếng gào trên màn hình: "Các bạn hãy mau chóng dự đoán về trận đấu siêu kinh điển này để nhận được....".

Kinh thật đấy! Vậy kinh điển nghĩa là gì?

Kinh điển là một từ Hán -Việt. Giải nghĩa về từ này hầu như tất cả các từ điển xuất bản lâu nay tại Việt Nam (và cả Trung Quốc) đều thống nhất: 1- Tác phẩm có giá trị mẫu mực, tiêu biểu; có ảnh hưởng lớn cho một học thuyết, một chủ nghĩa, một tôn giáo. 2- Tác gia của các tác phẩm ấy (nhà kinh điển). 3- Có tính quy chuẩn, bài bản, cổ điển. Chấm hết. Vậy thì tại sao lại có cách hiểu, cách sử dụng như trên? Theo thiển ý của tôi (mà chắc đúng), nguyên do là ban đầu một vài bình luận viên bóng đá - như bạn M.T nói trên - đã dịch từ classic (tiếng Anh - hoặc classique, classico... của các ngôn ngữ Ấn- Âu khác) sang tiếng Việt theo nghĩa “kinh điển” (chỉ không hiểu sao trước kia họ đã không dịch như vậy), rồi dần dà nó được "ăn theo". Thực ra, classic (classique, classico...) trong các ngôn ngữ ấy còn có nghĩa là lớn, là hay, là có chất lượng cao... (từ kinh điển trong tiếng Việt không có nghĩa này). Do đó, "a classic game of football" phải được dịch là "một trận bóng hay"hoặc" một trận đấu lớn" thì mới đúng nghĩa. Gọi là "trận đấu kinh điển" nghe có vẻ sang, có vẻ "chữ nghĩa" nhưng thực là đã làm hỏng tiếng Việt.

Điều đáng nói nữa là người ta còn thả bút đi xa hơn, đến mức chẳng thể hiểu họ cho phép từ kinh điển còn mang nghĩa gì nữa. Xin dẫn ra ba trường hợp gần, từ ba tờ báo khác nhau: "Như vậy, Barca đã kết thúc tháng kinh điển (?) với những kết quả đáng thất vọng" ("Khăn trắng cho Rijkard", H.NH, trang 21, "Thể thao & Văn hoá" số 31, 13/ 3/ 2007); "Đội tuyển Pháp đã trả nợ Italia bằng chiến thắng 3-1 nhưng họ vẫn cứ tiếc nuối... nếu Zidan không nhận thẻ đỏ rời sân sau cú húc đầu kinh điển (?)" (chắc tác giả này cho rằng kinh điển gần nghĩa với kinh khủng?) ("Les Bleus- bất ngờ xứng đáng" -H.N, trang 20, báo "Bóng đá" số 301, 29/12/2006); "Bình Định sau chiến thắng kinh điển trước Bình Dương đang rất phấn khích" ("Cuộc chiến của những người hàng xóm" -T.V, trang 7, "Tin tức" số 2130, 25/ 3/2006). Thật hết biết!

2."Tiêu chí" ơi, sao em "hoành tráng" vậy? So với từ kinh điển, từ tiêu chí còn có một số phận đáng báo động hơn. Nó cũng được dùng nhiều nhất bởi các phóng viên thể thao (với nghĩa sai lạc). Nhà báo khá nổi tiếng trong các bài bình luận bóng đá N.N liên tục dùng sai từ này. Bây giờ thì từ tiêu chí trở thành đa nghĩa trên mọi lĩnh vực: kinh tế, văn hoá-xã hội, chính trị.... thậm chí ngay cả các "danh nhân" và một số vị lãnh đạo cũng thường dùng, và dùng sai (xem các phát biểu được phát trong chương trình thời sự của VTV1 buổi 19h, các ngày 29 tháng 10 năm 2005, ngày 8 tháng 2 năm 2007 và ngày 24 tháng 3 năm 2007. Ở những phát biểu này, các vị còn dùng sai cả từ nội hàm nữa). Tôi thống kê một cách ngẫu nhiên thì thấy từ tiêu chí ít nhất cũng có dăm bảy chục trường hợp báo chí dùng sai. Dẫn ra đây một vài ví dụ để xem từ này đã được hiểu với những nghĩa như thế nào:

a. Không rõ hoặc vô nghĩa (khoảng 10%): "Điện Biên Phủ là một tiêu chí quan trọng (?) đối với thế giới thứ ba" (tiêu đề một bài ở trang 6, "Tin tức" số 1519, 26/3/2004); "Tiêu chí cao nhất để đánh giá trình độ khoa học và kỹ thuật của một nước là giải Nobel" ("Một góc nhìn phản biện" (GS. TSKH N.X.H, trang 4, báo Lao động số 250, 10/9/2006); " Tiêu chí để chọn dựa trên 4 tiêu chuẩn mà bắt buộc một sinh viên phải đạt được (Nguyễn Kiều Liên: người Việt Nam duy nhất..." (Đ.T, trang Hà Nội, báo Lao động số 352, 18/12/2003); "Đâu là tiêu chí chuẩn... các tiêu chí chủ trương(?) không vượt quá điện trường 41V/m..." ( "Cơn ác mộng trạm ăng ten tiếp phát" (H.H, "Khoa học và Công nghệ" số 41, 9/10/ 2003); "Chúng tôi thống nhất một tiêu chí rằng chuyện khi đó, ai làm người ấy phải chịu trách nhiệm" ("Khi nào phải dạy, lúc nào cần dỗ"- T.H, trang 5, báo Lao động số 120, 3/ 5/ 2006); "Vậy tiêu chí hội viên (?) của đằng ấy thế nào? Khi mà càng đọc sách càng trở nên đơn độc" ("Cuộc trò chuyện giữa nhà văn và bạn đọc"- L.T.L.H, trang 42, "Thể thao & Văn hoá" số 34, 29 / 4/ 2005); "Tiêu chí của cuộc thi này sẽ hoàn toàn mới lạ về hình thức, hướng đến việc tuyển chọn, tìm kiếm sự vượt trội về trí tuệ, phẩm chất, nhân cách, hiểu biết bên cạnh nét đẹp hình thể" ( "Sắp có hoa hậu tài năng Việt" - T.P, trang 37 , "Thể thao & Văn hoá" số 27, 3/ 3/ 2007).

b. Với nghĩa mục tiêu, mục đích (30%): "Ba điểm là mục tiêu của Real nhưng cũng là tiêu chí hướng đến của Betis" ("Real tiếp tục kém?" P.Q trang 11, "Thể thao" số 255, 29/ 10/ 2005); "ở Liverpool chúng tôi có nhiều tiền đạo giỏi... Tiêu chí của chúng tôi là sử dụng tất cả cho mọi đấu trường" ( "Baros sẽ đầu quân cho Everton? " - H.N, "Sài Gòn giải phóng, Thể thao", trang 7 số 181, 3/ 8/ 2005); "Những nghiên cứu làm người ta bật cười nhưng sau đó buộc phải suy nghĩ đã luôn là tiêu chí của các giải Ig Nobel" ("Cười và suy nghĩ" trang 15, "Tuổi trẻ" số 1233, 8/ 10/ 2005); "Bộ Giáo dục chủ trương triển khai hình thức GDTX theo hai tiêu chí: học lấy văn bằng và học để nâng cao dân trí" ("Học từ xa...", N.D.A, trang 3, "Tin tức" số 296, 3/ 1/ 2000). (Các vị lãnh đạo mà tôi đề cập đến ở trên cùng dùng tiêu chí với nghĩa này).

         c. Với nghĩa yêu cầu, điều kiện (20%): "Ông Thắng... biến nó thành đội bóng sạch với tiêu chí không sạch thì thà dẹp đi còn hơn" ("Nếu bầu Đức dẹp bóng đá"- N.N, trang 5, "Lao động" số 13, 14/ 1 / 2006 - Nói thêm là tác giả N.N. này còn rất thường dùng tiêu chí với nghĩa là "tiêu chuẩn"); "ăn mặc gọn gàng, phù hợp với hoàn cảnh là tiêu chí cao nhất về thời trang" (bài "Quyến rũ tuổi 40" -T.M, trang 3, "Tin tức" số 1511, 17/ 3/ 2004); "Tiêu chí tổ chức chú trọng phần hội hơn là nghị" ("Hội nghị những người viết văn trẻ"- H.D, trang 15, "Thanh niên" số 126, 6/ 5/ 2006); "Gỗ vẫn chiếm tỷ lệ áp đo với tiêu chí không dùng đinh mà áp dụng kỹ thuật ghép mộng" ("Không lặng Pattaya" -N.T, trang 2, Hành tinh xanh, "Tin tức" số 1978, 22/ 9/ 2005).

          d. Với nghĩa tiêu chuẩn (35%):  "Tỷ lệ hộ nghèo chỉ còn 1,4% theo tiêu chí cũ và theo tiêu chí mới là 4,48%" ("Đà Lạt với cơ hội mới"- V.P, trang 4, "Sài Gòn giải phóng", 21/ 9/ 2005); "Theo đó, thông điệp an toàn là tiêu chí số 1 được VNA gửi tới khách hàng" ("Sẽ đình bay những máy bay..." - T.H, trang 3, "Tin tức" số 2397, 6/ 2/2007); "Chúng tôi cho rằng nếu Hội đồng sợ nhiều NSND, NSUT quá thì nên siết chặt các tiêu chí lại" ("Ngạc nhiên và không ít thất vọng" -T.A, trang 5, "Lao động" số 193, 15/ 7/ 2006); "Nhìn chung cả ba tiêu chí về nước sạch của nhà máy chưa đạt yêu cầu" ("Thành phố Thái Bình báo động..."- P.H.Đ, trang 3, "Tin tức" số 2034, 26/ 11/ 2005); "Diễn đàn cũng thông qua điều chỉnh các tiêu chí đối với chủ tịch ARF để nâng cao tính hiệu quả của chức vụ này" (" Bế mạc diễn đàn.." - T.H, trang 4, "Hà Nội mới Tin chiều" số 265, 30/ 7/ 2005).
          (Trên đây chúng tôi mới chỉ trích dẫn một phần nhỏ, và hầu như chưa dẫn ra sự chẳng hề kém cạnh ở khu vực "báo xem", "báo nghe" - ngay cả đối với các phóng viên khá quen biết trong chương trình Thời sự ).

            Xin nói ngay, điều đáng tiếc là ở tất cả các trích dẫn trên, tác giả đều dùng không đúng nghĩa của từ tiêu chí. Tiêu chí luôn được định nghĩa là: "Tính chất, dấu hiệu đặc trưng để nhận biết, xem xét, hoặc phân loại một vật, sự vật". Đây là cách dùng đúng: "Chỉ số này được đánh giá qua năm tiêu chí: Thu nhập, chất lượng sống, tăng trưởng kinh tế đất nước, việc làm và thành quả của thị trường chứng khoán" ("1", trang1, "Tuổi trẻ" số 150, 8/ 5/2005). Rất tiếc cách dùng đúng này chỉ chiếm 5% trong các thống kê của chúng tôi. “Tiêu chí” chẳng có liên quan gì đến các từ "mục tiêu", "mục đích" cả nhưng có họ hàng gần với từ "tiêu chuẩn" nên nếu không chú ý dễ nhầm lẫn trong sử dụng. Chúng tôi xin nêu một thí dụ để thấy sự khác biệt: Một cơ quan tuyển nữ nhân viên dựa trên năm tiêu chí: hình thức bên ngoài, chiều cao, cân nặng, tuổi, trình độ học vấn. Từ năm tiêu chí ấy, tiêu chuẩn mà họ muốn đạt được là: xinh xắn nhẹ nhàng, cao từ 1m60 đến 1m65, nặng dưới 50 kg, tuổi từ 22 đến 25, đã tốt nghiệp đại học.

        Có tình trạng thật đáng lo ngại hiện nay là việc dùng sai nghĩa từ Hán - Việt rất phổ biến. Ngoài hai từ kinh điển và tiêu chí đã nêu, còn một loạt các từ khác: nội hàm, hội chứng, cứu cánh, hành pháp, ma trận, bn thể, biện minh, động thái, phồn thực, phản biện v.v.. cũng chịu số phận tương tự. Chúng tôi hy vọng sẽ trở lại vấn đề này một cách khái quát hơn, trong một dịp gần./.

                                                                                                                   V.C.P

* Bài đã đăng trên báo Văn nghệ.
Văn bản này do tác giả trực tiếp gửi cho ngonnguhoc.org

(Khoa ngôn Ngữ Học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn

Đại học Quốc gia Hà Nội 28/03/2008)

Tiêu đề: Re: Chữ và nghĩa Mon 28 May 2018, 17:15

“Siêu kinh điển”
Phạm Văn Tình

Bạn đọc yêu bóng đá Việt Nam chắc chẳng xa lạ gì với tổ hợp từ “siêu kinh điển” đang được dùng khá nhiều trong báo chí gần đây, nhất là qua các tít báo rất kêu: Real - Barca: Xứng danh siêu kinh điển, Messi và Ronaldo: siêu kinh điển của những “siêu nhân”, Siêu kinh điển trong mắt nhà cái, Mourinho truớc trận cầu siêu kinh điển...

Nói chung, với dân mê thể thao, khi nghe thấy từ này, ai cũng có một tâm trạng khác lạ, háo hức truớc một trận cầu vào loại đặc biệt bậc nhất của bóng đá thế giới. Đó là cuộc chạm trán nảy lửa giữa hai đại kình địch Real Madrid và FC Barcelona của Tây Ban Nha. Một là đội bóng thuộc về Nhà vua (Hoàng gia Tây Ban Nha), còn đội kia là câu lạc bộ bóng đá lừng danh xứ Catalan.

Theo TS Vũ Cao Phan (http://www.ngonnguhoc.org) thì từ “kinh điển” (dành cho các trận bóng đá) được sử dụng trong báo chí tiếng Việt cách đây chừng dăm năm. Sau đó là sự xuất hiện khá rầm rộ của “siêu kinh điển”. Chỉ “kinh điển” thôi cũng đã ghê lắm rồi, vậy mà lại còn “siêu” nữa mới khiếp chứ. Nếu cứ đà này thì chẳng bao xa nữa, từ điển từ mới tiếng Việt sẽ phải bổ sung nghĩa mới cho cả hai từ “siêu” và “kinh điển”.

Siêu (từ Hán Việt) là một yếu tố ghép truớc để cấu tạo nên một từ mới. Siêu có nghĩa là “cao vượt lên trên”, như siêu âm: “sóng âm có tần số mà tai người không nghe được” hoặc “có tốc độ lớn hơn tốc độ âm thanh (siêu thanh)”; siêu đẳng (đẳng: thứ bậc): thuộc vào loại đặc biệt, vượt xa những thứ cùng loại được xếp hạng; siêu hình (hình: cái thể hiện ra ngoài): không có hình thể, vuợt ra ngoài thế giới vật chất… Như vậy, nói đến siêu là nói đến một cái gì có tính chất, đặc trưng, biểu hiện hơn hẳn, vuợt lên trên phẩm chất, thứ bậc thuờng đã được xếp hạng (theo một tiêu chí nào đó). Siêu bây giờ cũng được dùng nhiều vô kể.

Còn kinh điển? Đây cũng là từ Hán Việt (kinh: sách vở, điển: sách của người xưa) với nghĩa đang dùng trong tiếng Việt là “có giá trị mẫu mực, tiêu biểu cho một học thuyết, một chủ nghĩa” (“Từ điển tiếng Việt”, Trung tâm Từ điển học, 2011). Lâu nay, ta thuờng nghe nói tới các tác phẩm kinh điển của C. Mác, Ph. Ăngghen hay V. I. Lênin… Đó là những trước tác mẫu mực về lý luận và thực tiễn, có giá trị làm nền tảng tư tuởng cho những người huớng theo. Cứ theo ý này mà suy thì việc gọi trận đấu bóng kia là “kinh điển” hay “siêu kinh điển” có nên không?

Nếu gọi một trận cầu của hai đội bóng lớn, có truyền thống, chứa đựng nhiều duyên nợ, hứa hẹn nhiều kịch tính là “siêu kinh điển” thì trên thế giới này đâu chỉ có Real với Barca? Brazil với Argentina, Đức với Ý, Nhật Bản với Hàn Quốc, Inter Milan với AC Milan, M.U. với Liverpool (hay Arsenal), PSV với Ajax… cũng xứng đáng (và xứng đáng hơn) gọi “siêu kinh điển” đấy chứ? Theo tôi, báo chí chúng ta đã bị ảnh huởng nhiều từ báo chí Tây Ban Nha và Châu Âu khi đưa tin về sự kiện này. Trong tiếng Tây Ban Nha, El Clásico (hay El Clàssic) là biệt danh dành đặt riêng cho các trận đối đầu giữa Real Madrid và FC Barcelona.

Trận này còn được gọi là El derbi Espanol. Mâu thuẫn “truyền đời” giữa cư dân ủng hộ Hoàng gia - đại diện cho chủ nghĩa dân tộc Tây Ban Nha với cư dân xứ Catalan - đại diện cho tư tưởng ly khai cát cứ đã làm cho các trận cầu của hai câu lạc bộ biểu tượng cho “niềm kiêu hãnh” của họ trở nên căng thẳng tột độ, vuợt ra ngoài khuôn khổ một cuộc thi tài thể thao. Clásico, tiếng Anh là classic, có nghĩa là: “1. kinh điển; 2. viết bằng thể văn kinh điển; 3. cổ điển, cũ; 4. hạng nhất, hay”.

Lẽ ra, có thể dịch El Clásico là “trận đối đầu đặc biệt”, “trận đấu siêu hạng” theo đúng tinh thần của nó thì mọi người lại thích dùng “siêu kinh điển”. Viết như thế, rõ ràng có ngắn gọn, gây ấn tuợng và tăng sức hấp dẫn của vấn đề hơn. Chữ “siêu” ở đây hoàn toàn là từ thêm vào chứ người Tây Ban Nha chưa bao giờ dùng “súper Clásico” để chỉ trận đấu trên.

Tôi là “dân” ngôn ngữ mê thể thao nhưng tôi vẫn cảm thấy chưa ổn khi nghe và quan sát cách dùng cụm từ lạ và có vẻ rất “quyến rũ” này. Vì vậy, tôi muốn (cùng các bạn) có đôi lời bàn thêm. Nhưng xem chừng, tổ hợp “siêu kinh điển” đang trên đà thắng thế. Người Việt không hề thua kém người Tây Ban Nha mỗi khi đưa tin, nhằm hâm nóng và tăng sự tò mò khi hai “đại gia” của bóng đá xứ sở bò tót gặp nhau. Ngôn ngữ phản ánh cuộc sống, mang tính thời sự nhưng nhiều khi cũng có “mốt”.

PGS TS PHẠM VĂN TÌNH

(Lao Động 05/10/2012)

» 686 có ý nghĩa gì? Ý nghĩa sim điện thoại đuôi 686
» Nghĩ giận ông trời già
» Quê hương, nghĩa Mẹ, tình Cha
» Nát mảnh chân tình
» Bài Tập Ý Nghĩa Thức Uẩn