Dương Khuê

Tiêu đề: Dương Khuê Wed 11 Nov 2009, 22:28

Dương Khuê (1839-1902), hiệu Vân Trì là nhà thơ Việt Nam. Dương Khuê quê ở làng Vân Đình huyện Sơn Minh phủ Ứng Hòa tỉnh Hà Đông (nay thuộc thị trấn Vân Đình, huyện Ứng Hòa, Hà Nội), đỗ Tiến sĩ năm 1868, làm quan đến chức Thượng thư, sáng tác nhiều bài thơ chữ Nôm làm lời cho các bài hát ca trù nổi tiếng.

Tiểu sử

Sự nghiệp

Dương Khuê thi Hội đỗ cử nhân năm 1864, cùng khoa này Nguyễn Khuyến đỗ Hội nguyên. Năm Mậu Thìn (1868), thời vua Tự Đức, ông dự thi Đình đỗ Đệ tam giáp Tiến sĩ. Sau khi đỗ Tiến sĩ, Dương Khuê được bổ làm tri phủ Bình Giang (Hải Dương), rồi được thăng làm Bố chánh. Nhưng vì dâng sớ lên can vua Tự Đức: không nên nhượng bộ Pháp nữa, nên ông bị điều đi làm Chánh sứ sơn phòng lo việc khai hoang. Sau đó ông lại được cử giữ chức Án sát Hải Phòng, rồi Tổng đốc Nam Định - Ninh Bình, cuối cùng làm Thượng thư cho đến khi xin cáo quan về hưu. Trong sự nghiệp sáng tác thơ của ông, nổi tiếng là bài Hồng hồng, Tuyết tuyết, đây là bài thơ phổ cập cho những người bắt đầu hát ca trù. Hai anh em Dương Khuê, Dương Lâm, cùng với các tài tử văn nhân như: Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Khuyến, Chu Mạnh Trinh, Vũ Phạm Hàm,..., góp phần làm nghệ thuật ca trù trở nên nổi tiếng. Khi ông mất, Nguyễn Khuyến đã làm bài thơ nổi tiếng nhan đề Khóc bạn để viếng ông.

Thân thế

Dòng họ Dương của Dương Khuê, vốn có nguồn gốc từ Hà Tĩnh, ra định cư ở vùng Vân Đình (Hà Tây) từ thời chúa Trịnh Cương (1709-1725). Từ thời Dương Khuê, dòng họ này trở nên nổi tiếng nhờ tên tuổi ông và người em trai ông là Dương Lâm. Dương Lâm (1851-1920), từng giữ chức Phó Tổng tài Quốc sử quán, rồi được thăng hàm Thái tử Thiếu Bảo (năm 1902), sau xin cáo quan về hưu ở quê để dạy học và viết sách (năm 1903). Các cháu nội của hai ông cũng là những văn nghệ sĩ nổi tiếng như: nhạc sĩ Dương Thiệu Tước, Giáo sư-Tiến sĩ Dương Thiệu Tống, nhà thơ Dương Tuyết Lan, Nhà khoa học gia đang làm việc cho Bộ Quốc Phòng Hoa kỳ Dương Nguyệt Ánh

Tác phẩm

Các bài ca trù:

Hồng hồng, Tuyết tuyết
Cô đào Cần
Ái Cúc

Các bài thơ vịnh cảnh thiên nhiên:

Chơi trăng
Động Hương Tích

(theo wikipedia)

Tiêu đề: Re: Dương Khuê Wed 11 Nov 2009, 22:40

Thể ca trù (hát nói, hát ả đào)

Gặp cô đầu cũ (I)

Hồng, Hồng, Tuyết, Tuyết
Mới ngày nào còn chửa biết chi chi
Mười lăm năm thấm thoát có xa gì!
Chợt ngoảnh lại, đã đến kỳ tơ liễu
Ngã lãng du thời quân thượng thiếu
Quân kim hứa giá ngã thành ông
Cười cười nói nói thẹn thùng,
Mà bạch phát với hồng nhan chừng ái ngại
Riêng một thú Thanh Sơn đi lại,
Khéo ngây ngây dại dại với tình,
Đàn ai một khúc dương tranh?

Chú thích:

Hồng, Hồng, Tuyết, Tuyết: Hồng, Tuyết là tên các cô đầu, ở đây chỉ ả đào nói chung.
kỳ tơ liễu: Đến tuổi dậy thì.

Ngã lãng du thời quân thượng thiếu 我浪遊時君上少
Quân kim hứa giá ngã thành ông 君今許嫁我成翁

(Lúc tôi còn du chơi thì nàng hãy còn nhỏ
Giờ nàng đã đến tuổi lấy chồng thì tôi đã già rồi)

thẹn thùng: Có bản chép là "sượng sùng".
bạch phát: tóc bạc trắng.
Thanh Sơn: thuộc huyện Sơn Lãng, nay thuộc tỉnh phủ Thoanh Oai, tỉnh Hà Đông, quê của tác giả.
Dương tranh: Đàn tranh ở Dương Châu, tỉnh Giang Tô (Trung Quốc) có 13 dây tiếng nghe lanh lảnh.

Tiêu đề: Re: Dương Khuê Wed 11 Nov 2009, 22:48

Thể ca trù

Gặp cô đầu cũ (II)

Hốt ức lục, thất niên tiền sự,
Trải trăng hoa chưa trả nợ hương nguyền.
Đến bây giờ lại gặp người quen,
Nỗi lưu lạc sự ghét ghen là thế nhỉ.
Thiếp tự thân khinh, lang vi khí,
Thần tuy tội trọng, đế do liên.
Can chi mà tủi phận, hờn duyên,
Để son phấn đàn em thêm khúc khích.
Ý trung nhân tự khả tình tương bạch,
Thôi bút nghiên, đàn phách cũng đều sai.
Trông nhau nói nói, cười cười.

Có người nói, một lần Dương Khuê bị truất đi coi việc khẩn hoang, gặp cô đào Tuyên là người cũ, làm bài này để cô Tuyên hát. Trong dịp "lai kinh chúc hổ" hát chúc thọ Tự Đức 50 tuổi, cô vô tình hát bài này, Tự Đức nghe xong tha tội cho ông.

Chú thích:

Hốt ức lục, thất niên tiền sự: Chợt nhớ chuyện sáu, bảy năm về trước.

Thiếp tự thân khinh, lang vi khí,
Thần tuy tội trọng, đế do liên.
Thiếp tự rẻ rúng thân mình mà chàng vẵn chưa nỡ bỏ; Bầy tôi tội dẫu nặng, vua còn thương.

Ý trung nhân tự khả tình tương bạch
Nỗi lòng chỉ những những người yêu nhau mới bày tỏ với nhau được.

Tiêu đề: Re: Dương Khuê Wed 11 Nov 2009, 22:51

Gặp cô đầu cũ (III)

Dạ thâm hốt ức thiếu niên sự,
Giận hồng quân ghen ghét kẻ hồng quần.
Trải nắng mưa gầy biết mấy phần xuân,
Mà son phấn cũng phong trần thế nhỉ?
Nhãn trung chi nhân ngô lão hĩ!
Lệ Giang châu chan chứa bởi vì ai!
Tân tri, cựu hận bời bời,
Tình duyên ấy lôi thôi bao kể xiết.
Ướm hỏi khách biết chăng, chẳng biết ?
Thương cho tình mà lại tiếc cho tài.
Hay là nhớ chốn Chương Đài,
Xạ lan mùi cũ, hán hài lối xưa?
Hay là nhớ chốn mây mưa.

Có nơi chép tên bài này là "Tặng cô đầu Phẩm".

Chú thích:
Dạ thâm hốt ức thiếu niên sự
Đêm khuya chợt nhớ chuyện thời niên thiếu.

Nhãn trung chi nhân ngô lão hĩ
Trong mắt người ta đã già rồi.

Tiêu đề: Re: Dương Khuê Wed 11 Nov 2009, 22:55

Tặng cô đầu Hai

Mưỡu:
Lấy ai là kẻ đồng tâm
Lấy ai là kẻ tri âm với nàng?
Đêm khuya luống những bàng hoàng
Người đi đâu vắng mà đàn còn đây?
Nghe đàn nhớ lão Chung Kỳ
Vợ mi ở đó, mi đi mô chừ?
Sớm khuya xe tẩu phụng thờ
Goá chồng cũng thể như chưa có chồng.

Hát nói:
Nhân vong cầm tại
Nhớ chàng Hai mà gặp lại cô Hai
Tiện đây hỏi một đôi lời
Đàn bản ấy cùng ai so phím cũ?
Hồng phấn kỷ nhân vi quả phụ?
Bạch đầu nan lão Trác Văn Quân!
Thế thì khi gió gác, lúc trăng sân
Chừng "Bạch tuyết", "Dương xuân" còn tưởng nhớ?
Hãy ngồi lại hát chơi khúc nữa
Có trách chi tang trở xóm Bình Khang
Xưa nay nghề nghiệp thế thường

Chú Thích:
Nhân vong cầm tại: Người chết đi, đàn còn lại.

Hồng phấn kỷ nhân vi quả phụ?
Bạch đầu nan lão Trác Văn Quân!
Khách má hồng đâu có mấy người người thành gái goá;
Đầu bạc cũng khó khiến cho Trác Văn Quân già được.

Bình Khang: Chỉ xóm hát.

Tiêu đề: Re: Dương Khuê Wed 11 Nov 2009, 23:13

Chơi trăng

Cao sơn nhất phiến nguyệt
Đã chơi trăng phải cho biết tình trăng.
Sơn chi thọ, nguyệt chi hằng,
Sơn có nguyệt càng thêm cảnh sắc.
Nguyệt quải hàn sơn thi bán bức
Sơn hàm minh nguyệt tử thiên tôn.
Trăng chưa già núi hãy còn non
Núi chưa khuyết trăng vẫn tròn với núi.
Rượu một bầu thơ ngâm một túi,
Góp gió trăng làm bạn với non sông.
Núi kia tạc để chữ đồng,
Trăng kia nhớ mặt anh hùng này chăng?
Xinh thay kìa núi nọ trăng.

Chú thích
Nguyệt quải hàn sơn thi bán bức
Sơn hàm minh nguyệt tử thiên tôn.
Trăng treo núi lạnh thơ nửa bức, non ngậm trăng sáng rượu nghìn chung.

Tiêu đề: Re: Dương Khuê Wed 11 Nov 2009, 23:34

Động Hương Tích

Thú thiên nhiên đâu bằng Hương Tích
Đủ màu thanh, cảnh lịch trăm chiều
Người thời vui sô, lạp, ngư, tiều
Kẻ thời thích yên hà phong nguyệt
Kho vô tận những thế nào chưa biết
Thú hữu tình sơn thuỷ thực là vui
Khi đăng lâm có lối lên trời
Mây dưới gót đủ xanh, đen, vàng, đỏ, trắng.
Lúc vào động ngắm sơn quynh, thạch đắng
Bút thần ngoan khôn vẽ cho cùng
Riêng một bầu sắc sắc không không
Đủ mọi vẻ kỳ kỳ quái quái
Động chủ hữu linh thần bút tại
Hoá nhi vô ý tự nhiên công
Khách trào non ngoảnh lại mà trông
Lòng mến cảnh dời chân đi hoá cứng
Chén vân dịch nghiêng bầu uống gắng
Bút thơ tiên mở túi liền đề
Giải Oan ra tẩy tục lại thêm mê
Thiên Trù tới vong cơ càng thấy khoẻ
Làng thi tửu còn đâu hơn đấy nhỉ
Chẳng Bồng Lai, Nhược Thuỷ cũng thần tiên
Rõ ràng "Đệ nhất Nam thiên"
Mang đi lại sợ quần tiên mất lòng
Thôi thời để đó chơi chung.

sô, lạp, ngư, tiều : Người cắt cỏ, người đi săn, người đánh cá, người kiếm củi.
sơn quynh, thạch đắng : Cửa núi, bậc đá.
ngoan : Chạm khắc.

Động chủ hữu linh thần bút tại
Hoá nhi vô ý tự nhiên công
Chúa động thực có thiêng nên bút thần vẫn còn đó; Trẻ tạo không định mà tạo nên một cảnh đẹp tự nhiên.

Vân dịch : Rượu tiên, nhẹ như hơi mây.
Giải Oan : Tên suối, chảy vắt ngang trên lối vào động Hương Tích. Nguời xưa tin rằng nước suối ấy có thể giải oan trái được.
Thiên Trù : Tên ngôi chùa ở bên trong đò suối, thường gọi là chùa ngoài với Động là chùa trong; nghĩa đen là bếp trời.
Vong cơ : quên đói, vì trông thấy "Bếp trời". Tác giả chơi chữ.
Bồng Lai, Nhược Thuỷ : Non Bồng, suối Nhược, chỉ cảnh tiên.
Đệ nhất Nam thiên : Trong động Hương Tích còn có chữ của chúa Trịnh Sâm đề là "Nam thiên đệ nhất động" nghĩa là động đẹp nhất trời Nam.

» Đường Thi
» Sự tích thú vị về loài hoa Bâng Khuâng tím
» Chỗ Khuất
» Thơ Lê Tuân - Chỗ Khuất
» Tản Đà toàn tập